Беларусь у старажытны перыяд

Археалагічная перыядызацыя першабытнага грамадства на тэрыторыі Беларусі
Каменны век 100 - 3 т.г. да н.э.
Палеаліт
100 т – 10 т.г. да н.э.
Мезаліт
9 - 5 т.г. да н.э.
Неаліт
4 – 3 т.г. да н.э.
Бронзавы век 2 - пач.1 тыс. да н.э.
Жалезны век пач.1 тыс да н.э.- 5 ст. н.э.

Асноўныя рысы і асаблівасці першабытнасці
Складае 99,9% усяго часу існавання чалавека на зямлі.
З’яўляецца агульным этапам у гісторыі чалавецтва
Фарміруюцца сучасны чалавек, яго сацыяльныя адносіны, зараджаецца і развіваецца яго культура.
Пануе грамадская ўласнасць на сродкі вытворчасці, адсутнічае сацыяльнае расслаенне.

ПАЛЕАЛІТ
Чалавек з’явіўся на тэр. Беларусі ≈100 тыс. г. таму назад, у сярэднім палеаліце (эпоха мусцье). Найбольш старажытныя прылады працы былі знойдзены каля вв. Свяцілавічы, Падлужжа, Абідавічы на Падняпроўі.
Абідавічы
Свяцілавічы
Падлужжа
Ледавік

Неандэртальцы:
- жылі першабытным
статкам,
-займаліся паляваннем і
збіральніцтвам,
- карысталіся груба
апрацаванымі прыладамі з крэмню: рубіламі, скрэбламі.
- умелі штучна здабываць
і падтрымліваць агонь,
- выраблялі вопратку
са скур пушных звяроў.

Найбольш раннія датаваныя стаянкі людзей на тэрыторыі Беларусі былі знойдзены каля в. Юравічы (26 тыс. да н.э.) і в. Бердыж (24 тыс. да н.э.) (верхні палеаліт).
На тэр. Беларусі ў гэты час ужо прыйшоў чалавек сучаснага тыпу – краманьёнец.
Бердыж
Юравічы

Стаянкі Юравічы і Бердыж
Юравічы
Бердыж

Прылады працы з стаянак Юравічы
І Бердыж
Прылады працы краманьёнцаў
Краманьёнцы:
жылі раннеродавай мацярынскай абшчынай пераважна на берагах рэк,
карысталіся каменнымі груба апрацаванымі прыладамі працы

Пацяпленне, фарміраванне сучаснага ландшафта і воднай сістэмы.
Канчатковае засяленне чалавекам тэрыторыі Беларусі (каля 120 стаянак, насельніцтва 4-6 тыс. чалавек).
Асноўныя заняткі – паляванне, рыбалоўства, збіральніцтва.
Вынайдзены лук і стрэлы з крамянёвымі наканечнікамі.
Прыручана першая жывёла – сабака.
З’яўленне мікралітычных прылад працы
Выраб прылад з крэмню
МЕЗАЛІТ

Н Е А Л І Т
Пацяпленне, станаўленне сучаснага жывёльнага свету.
Больш за 600 стаянак, насельніцтва ≈27-36 тыс. чал.
Новыя метады апрацоўкі каменя – свідраванне, піленне, шліфаванне.
Здабыча крэмня шахтным спосабам (пас. Краснасельскі, Ваўкав. р-н).
Першыя рамёствы – ткацкае і ганчарнае.
“Неалітычная рэвалюцыя” – пераход ад прысвойваючай гаспадаркі да вытворчай.
Родавая мацярынская абшчына.
Асаблівасці керамікі ў розных рэгіёнах.

Краснасельскія шахты па здабычы крэменю

Археалагічныя культуры неаліта
Нарвенская
Верхне-
дняпроўская
Днепра-данецкая
Неманская

2. Бронзавы век: рассяленне індаеўрапейцаў, балты на тэрыторыі Беларусі.

На тэр. Беларусі носіць умоўны характар, бо няма радовішчаў медзі і волава.
Вырабы з бронзы з Прыкарпацця і Каўказа.
Матычнае земляробства і жывёлагадоўля.
Медныя і бронзавыя прылады працы.
Новы этап этнічнай гісторыі – на тэрыторыю Беларусі прыходзяць першыя індаеўрапейцы – балты.

Індаеўрапейцы (V-IV тыс. да н.э.)
(версіі паходжання)
Анаталійская гіпотэза – тэр. сучаснай Турцыі
Курганная гіпотэза – волжскія і прычарнаморскія стэпы
Армянская гіпотэза – Армянскае нагор’е

У час першага вялікага перасялення народаў (ІІІ-ІІ тыс. да н.э.) індаеўрапейцы
з Каўказа і Прычарнаморскіх стэпаў прыходзяць у Заходнюю, Цэнтральную і Усходнюю Еўропу

Дзяленне індаеўрапейскай супольнасці

Рассяленне балтаў у Еўропе

Балты
Вялі аседлы лад жыцця
Сяліліся ва ўмацаваных гарадзішчах і неўмацаваных адкрытых селішчах
Займаліся падсечна-агнявым і матычным земляробствам
Шырока займаліся жывёлагадоўляй (коні, каровы, козы).
Жылі патрыярхальнай сям’ёй
Пачынаецца сацыяльнае расслаенне
Пакінулі на тэр. Беларусі большасць гідранімікі.

3. Жалезны век: славянскі этап засялення Беларусі.

Здабыча жалезнай руды і выплаўка ў печах-домніцах крычнага жалеза, з якога выкоўвалі прылады працы.
Ворыўнае земляробства, рала з жалезным наканечнікам.
Трансфармацыя родавай абшчыны ў суседска-родавую на чале з выбарным саветам старэйшын.
Удасканаленне прылад працы, з’яўлення лішкаў прадуктаў, узнікнення маёмаснай няроўнасці.
Умацаваныя пасяленні – гарадзішчы (у Беларусі каля 1000)

Археалагічныя культуры ў Беларусі ў к. І тыс. да н.э – пач. н.э.

“Другое вялікае перасяленне народаў” (1 пал. І тыс. н.э.)
П Р Ы Ч Ы Н Ы
націск з боку качавых ваяўнічых плямён – готаў, гунаў
Развіццё вытворчасці і рост насельніцтва
Утварэнні першых раннесярэднявечных еўрапейскіх дзяржаў з іх агрэсіўнай палітыкай
Распад Рымскай імперыі, якая была пэўным гарантам геапалітычнай стабільнасці ў Еўропе

Верагодная прарадзіма славян
Цэнтральная Еўропа, прасторы паміж Эльбай, Одэрам і Віслай
Балканскі паўвостраў
Поўдзень Беларусі і тэрыторыя Украіны

У сяр. ІІ тыс. да н.э. выдзяляюцца з індаеўрапейскай супольнасці.
У старажытных крыніцах называюцца “антамі”, “склавінамі”, “словенамі”, “венедамі”.
Характэрна кераміка без арнамента.
Тып жытла – паўзямлянкі з вогнішчам у дальні куце.
Станаўленне суседскай абшчыны і нуклеарнай сям’і.
Далейшае расслаенне грамадства, вылучэнне племянной знаці і князя.
Славяне

У эпоху “вялікага перасялення народаў” славян пачалі цясніць іншыя народы. Частка славян засталася ў раёне прарадзімы, яны атрымалі назву “заходнія славяне” (чэхі, палякі, славакі), частка пачала рухацца на поўдзень – “паўднёвыя славяне” (балгары, харваты, сербы, чарнагорцы), частка – на ўсход – “усходнія славяне” (беларусы, украінцы, рускія)

Славяне засялялі тэрыторыю Беларусі з поўдня і паўночнага усходу і асіміліравалі мясцовае балцкае насельніцтва.
У 2 пал. І тыс. асобныя славянскія плямёны аб’ядноўваюцца ў буйныя племянныя саюзы, якія ў летапісах атрымалі назву “княжанні”, іх назвы ўзгадваюцца з 2 пал. ІХ ст.

Такіх саюзаў на тэрыторыі Беларусі было тры:
крывічы (Падзвінне, вярхоў’і Дняпра і Волгі),
дрыгавічы (паміж Прыпяццю і Заходняй Дзвіною)
радзімічы (Пасожжа)

Беларускія землі ў раннім сярэднявеччы (IX – перш. пал. XIII стст.)

1. Фарміраванне раннефеадальных дзяржаўных утварэнняў усходніх славян.

Гісторыя беларускіх
земляў звязана з
раннефеадальным
дзяржаўным
утварэннем
усходніх
славян ІХ-ХІІ стст.
Кіеўская Русь,
якая склалася на
тэрыторыі,
прылягаючай да
воднага шляху «з
вараг у грэкі».

Кіеўская Русь узнікла ў выніку аб’яднання палітычных саюзаў плямён з цэнтрамі у Кіеве і ў Ноўгарадзе

Канцэпцыі станаўлення дзяржаўнасці усходніх славян
Нарманская (2.п ХVІІІ ст.) – дзяржаўнасць ус. славян звязана з прыходам варагаў (скандынаваў), якіх славяне запрашалі на княжанне.
Антынарманская – станаўленне дзяржаўнасці ёсць фактарам унутраннага жыцця славянскай супольнасці, а варагі сталі толькі адным з фактараў, паклаўшы пачатак княжацкай дынастыі.

Першым летапісным варажскім князем, які паклаў пачатак вялікакняскай дынастыі быў Рурык (862-879), які стаў княжыць у Ноўгарадзе (верагодней усяго легендарная фігура). Яго пераемнік Алег (879-912) у 882 г. заваёўвае Кіеў і пераносіць туды сталіцу.

Тэрмін «Русь» паходзіць ад скандынаўскага «весляры» і першапачаткова абазначаў вікінгаў, якія гандлявалі і ваявалі на рэках Усходняй Еўропы. З цягам часу так сталі называцца землі, якія яны кантралявалі. (раней за ўсё Кіеўская, Чарнігаўская і Пераяслаўская землі).

Кіеўская Русь не была цэласнай дзяржавай, у ёй не было адзінай этнакультуры, а палітычнае аб’яднанне было нетрывалым і трымалася на сіле зброі, або на пагадненнях. Асобныя княствы прызнавалі васальную залежнасць ад Кіева, плацілі яму даніну, але захоўвалі свае княжацкія дынастыі.

Спробу аб’яднаць дзяржаву зрабіў князь Уладзімір (978-1015), які ліквідаваў мясцовыя княжанні і пасадзіў у палітычных цэнтрах сваіх сыноў, прыняў хрысціянства, што садзейнічала ўмацаванню дзяржаўнай улады і тэрытарыяльнаму адзінству.
Размова Уладзіміра з грэчаскім філософам аб хрысціянстве.
Радзівілаўскі летапіс, ХV ст.

У 1097 г. на з’ездзе ў Любечы сыны Яраслава Мудрага замацоўваюць самастойнасць феадальных цэнтраў – “кожны трымае вотчыну сваю”. Пачынаецца перыяд феадальнай раздробленасці.

2. Першыя княствы на тэрыторыі Беларусі

На аснове племянного княжання крывічоў-палачан склалася буйное Полацкае княства – самастойная моцная дзяржава на тэрыторыі Беларусі. 862 г. першая летапісная згадка пра Полацк.

Полацк у ХІ ст.

Полацк у ХІІ-ХІІІ стст. Рэканструкцыя

Полацк супернічаў з Ноўгарадам за кантроль над пачаткам шляху “з вараг у грэкі”. Адносіны з Кіевам абмяжоўваліся сумеснымі ваеннымі паходамі на Смаленск (882г.), Канстанцінопаль (907г.)

Першым летапісным князем Полацка быў Рагвалод (970-980), які быў забіты Уладзімірам. Княская дынастыя Рагвалодавічаў была адноўлена праз унука Рагвалода, сына Рагнеды – Ізяслава (989-1001), які быў запрошаны на княжанне ў Полацк.
Пячатка Ізяслава
Гравюры з Радзівілаўскага летапісу, ХV ст.

ХІ ст. час праўлення Брачыслава (1003-1044) і Усяслава (Чарадзея) (1044-1101).
Полацкая дзяржава пачала сваё хуткае ўзвышэнне, тэрытарыяльны рост і дасягнула магутнасці ў 2 п. ХІ ст.
У 1021 годзе да Полацка адышлі гарады Віцебск і Усвяты, якія кантралявалі волакі на шляху «з вараг у грэкі».
Былі заснаваны гарады Браслаў, Кукенойс і Герцыке – форпасты Полацка на шляху да Балтыйскага мора.
Усяслаў змагаўся за першынства княства ў рэгіёне, ваяваў з братамі Яраславічамі, якія княжылі ў Кіеве і Ноўгарадзе.

Помнік Усяславу Чарадзею ў Полацку

Бітва на рацэ Нямізе 3 сакавіка 1067 г.
«…на Немиге снопы стелют из голов, бьют цепами булатными, на току жизнь кладут, веют душу из тела…» Слова аб палку Ігаравым.

К А Р Т А П О Л А Ц К А Г А К Н Я С Т В А
Усяслаў падзяліў княства паміж сваімі 6 сынамі. У 2 п. ХІІ ст. Полацкая зямля складалася з удзельных княстваў: Віцебскага, Менскага, Заслаўскага, Лагойскага і інш.

Тураўскае княства
Утварылася на землях дрыгавічоў у басейне ракі Прыпяць, якая была важным шляхом зносін Кіева з заходней Еўропай.
980 г. - першая летапісная згадка аб Тураве ў сувязі з князем Турам, які таксама быў варажскага паходжання.

Тураў быў падпарадкаваны Кіеву, у ім княжыў старэйшы сын Вялікага князя Кіеўскага, які пасля займаў бацькаў прастол.
У ХІІ ст. Тураўская зямля таксама была падзелена на удзелы – Тураўскі, Пінскі, Слуцкі і г.д., якія сталі трапляць пад уладу галіцка-валынскіх князёў.

Тураў

Барацьба з іншаземнымі захопнікамі
З п. ХІІІ ст. у Полацкай зямлі з’яўляецца моцны вораг – ваенна-манаскія каталіцкія ордэны.
У 1201 годзе была заснавана Рыга – крэпасць ордэна мечаносцаў для распаўсюджавання хрысціянства сярод балцкіх плямёнаў.
У 1208 і 1209 гг. крыжакі захапілі полацкія гарады Кукенойс і Герцыке.
У 1237г. ствараецца Лівонскі ордэн.
Шэраг бітваў і дамоваў у сяр. ХІІІ ст. прыпынілі экспансію крыжакоў на ўсходнеславянскія землі.
Лядовае пабоішча. Мініяцюра
Ліцавога летапіснага зводу, сяр. XVI ст.

Паўднёвабеларускія землі сутыкнуліся з мангола-татарамі, якія ў 1238-1241 гг. ажыццявілі захопніцкі паход у Еўропу. Былі разрабаваны і спалены Гомель, Мазыр, Брэст. Але большасць тэрыторыі Беларусі пазбегла залежнасці ад Залатой Арды.

3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель ў ІХ-ХІІІ стст.

Сацыяльна-эканамічныя адносіны на беларускіх землях у ІХ-ХІІІ стст. характарызуюцца шматукладнасцю – суіснаваннем элементаў абшчыннага, рабаўладальніцкага і феадальнага укладаў
Абшчынны: земляробчая суседская абшчына (“верв”, “мір”) з элементамі прыватнай уласнасці і індывідуальнай гаспадаркі.
Рабаўладальніцкі: ваеннапалонныя выкарыстоўваліся ў якасці працоўнай сілы

Феадалізм
тып грамадскіх адносін, заснаваных на прыватнай уласнасці на зямлю (феод) і эксплуатацыі асабіста і пазямельна залежных ад феадала сялян. Феадальная эксплуатацыя ажыццяўляецца шляхам прысваення феадалам працы сялян ў форме рэнты.

Шляхі фарміравання феадальнага саслоўя
Напачатку ўся зямля належала дзяржаве, распараджальнікам зямельнага фонду быў князь.
Князь перадаваў права “кармлення” (збор даніны) з земляў сваім дружыннікам за службу.
Абшчынная вярхушка паступова ўзбагачалася і замацоўвала за сабой правы на зямлю.

Формы землеўладання
Вотчыннае – права перадаваць зямлю ў спадчыну, дзяліць, прадаваць
Памеснае – права карыстацца зямлёй падчас службы князю.
Тыпы землеўладання
Княжацкае (даменнае) – асабістыя ўладанні князя
Баярскае – землі дружыннікаў і радавой знаці
Царкоўнае – землі дараваныя князем царкве.

Сельская гаспадарка
Некалькі суседніх сем’яў складалі сяло ці весь, з якіх складалася абшчына (мір, верв). Цэнтр абшчыны – пагост.
Апрацоўка зямлі – ворнае земляробства з папарнай сістэмай – двухполлем і трохполлем.
Прылады працы – двухрогая ці шматрогая саха з жалезным наканечнікам і іншымі жалезнымі дэталямі.

Формы
феадальнай залежнасці сялян
Людзі – свабодныя сяляне (скарачаецца колькасць)
Смерды – эканамічна залежныя сяляне
Закупы – часова залежныя, да моманту зварота “купы” – займаныя грошы ці прадукты
Радовічы – часова залежныя, звязаныя з феадалам “рядам” – дагаворнымі абавязкамі.
Халопы, чэлядзь – хатнія рабы-палоннікі.

Формы феадальнай рэнты
Адзінкай феадальнага падаткаабкладання быў “дым” – асобная сялянская гаспадарка.
Палюддзе – даніна сельскагаспадарчай прадукцыяй (дзякло, мезлева)
Паншчына – адпрацоўка на зямлі феадала

Гарадская гаспадарка
Рамяство і гандаль аддяляюцца ад сельскай гаспадаркі
Каля 40 рамесных спецыяльнасцяў – кавальства, ганчарства, апрацоўка скур, дрэваапрацоўка, ювелірная майстэрства і інш.
Для гандля ствараюцца спецыяльныя месцы – таргі, вядзецца ўнутраны і знешні гандаль
Эскпарт – футра, мёд, воск
Імпарт – віны, спецыі, фарбы, шкляны посуд, дарагія тканіны, упрыгожванні
Важнае значэнне мелі промыслы – рыбалоўства, бортніцтва, паляванне.

Шляхі ўзнікнення гарадоў
На працягу X – XIII стст. утварыліся асноўныя беларускія старажытныя гарады.
Гарады ўзнікалі на месцы племянных цэнтраў (Полацк, Тураў)
Вырасталі з феадальнага замка ці сяла (Друцк, Слуцк)
Засноўваліся на новым месцы па волі князя (Віцебск, Браслаў).

Структура горада
Дзяцінец – умацаваны цэнтр горада, дзе знаходзілася рэзідэнцыя князя ці яго намесніка.
Пасад – пасяленне рамеснікаў, гандляроў і іншых гараджан. Часта таксама абносілі сценамі.
Торг ці рынак –
грамадскі цэнтр горада

1 - пасадскія паселішчы XII-XIII стст., 2 - павялічэнне тэрыторыі пасада ў XIV-XV стст., 3 - валы, 4 - балота, 5 - вуліцы.
План сярэднявечнага
Менска

4. Культура беларускіх зямель ІХ-ХІІІ стст.

Тураўскае евангелле
ХІ ст.
Хрысціянства прыходзіць на ўсходнеславянскія землі у к. Х ст. з Візантыі. Распаўсюджванне новай рэлігіі ішло “зверху” – князь Уладзімір стаў ініцыятарам яго прыняцця.
У ІХ ст. балгарскія асветнікі Кірыл і Мяфодзій стварылі славянскую азбуку, што зрабіла магчымым пераклад кніг з грэчаскай мовы.

Узніклі першыя літаратурныя жанры:
Агіяграфія – жыціі святых
Летапісы – гістарычныя аповяды

Сафійскі сабор у Полацку, ХІ ст.
макет-рэканструкцыя

фрагменты слупоў ХІ ст.

Ацалелыя усходнія
абсіды
пабудовы ХІ ст.

Спаса-Прэабражэнская царква
Полацкага Спаса-Еўфрасінеўскага манастыра, ХІІ ст.
Макет-рэканструкцыя
В.В. Ракіцкага

Спаса-Прэабражэнская царква ў Полацку,
сучасны выгляд

Фрэскі
Спаса-Прэабражэнскай царквы

Вялікі сабор
Бельчыцкага
манастыра
(план)

Барысаглебская
царква
Бельчыцкага
манастыра,
XII ст.
(фота 1920-х гг.)

Барысаглебская (Каложская) царква

Ніжняя царква ў Гродне