Развіццё беларускай літаратурнай мовы ў першай палове ХІХ ст

Беларуская мова ў творах пісьменнікаў першай паловы 19 ст.
Лінгвістычныя даследаванні Яна Чачота.
Творчасць Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча ў развіцці і фарміраванні беларускай літаратурнай мовы.

Беларуская мова ў творах пісьменнікаў першай паловы ХІХ ст.
Адным з першых беларускіх паэтаў новай беларускай літаратуры быў Паўлюк Багрым (1813-1891) – селянін з вёскі Крошын Навагрудскага павета. Захаваўся толькі адзін верш “Заграй, заграй, хлопча малы” (“Zahraj, zahraj, chłopcze mały”), прыведзены па памяці невядомым аўтарам у кнізе “Powieść z czasu mojego czyli przygody litewskie” (Лондан, 1854; Познань, 1858). Неўласцівыя для Навагрудчыны, як і для ўсёй беларускай мовы, у вершы з’явы захавання ненаціскнога [э] пасля шыпячых у канцы слоў (bezdaroże, nieboracze, chłopcze) і [н’] у слове pańszczynu.

Вядомая асоба першай паловы 19 ст. – Аляксандр Радван Рыпінскі
пісьменнік і фалькларыст, які стаў эмігрантам як удзельнік паўстання 1831 г. Ён правёў шмат гадоў у Парыжы, дзе пазнаёміўся з А. Міцкевічам перад тым, як пераехаў у Лондан у 1846 г. і заснаваў там друкарню ў Тотэнхеме. Вядомы як аўтар этнаграфічнай працы “Беларусь” (Białorus. Kilka słów o poezji prostego ludu tej naszej polskiej prowincji; o jego muzyce, śpiewie, tańcach, etc., Парыж, 1840) і папулярнай камічнай балады “Нячысцік” (Niaczyścik, ballada białoruska, Лондан, 1853).

З беларускамоўных твораў Я. Баршчэўскага захаваліся:
вершы “Ах, чым жа твая, дзеванька, галоўка занята” (“Ach czymże twаja dzieweńka hałouka zaniata”, напісаны ў 1809 г.),
“Гарэліца” (“Harelica”) – 1843 г., “Rocznik literacki” (Пецярбург),
урывак з паэмы “Рабункі мужыкоў” (“Rabunki mużykou”, 1812), аб паводзінах сялян пасля таго, як іх гаспадары збеглі ад арміі Напалеона на ўсход.
Урывак надрукаваны ў прадмове Р. Падбярэскага да кнігі Я. Баршчэўскага “Шляхціц Завальня”. Невялічкі ўрывак паэмы прыведзены ў кнізе А. Рыпінскага “Беларусь..” з назвай “Бунт сялян супраць эканома” (“Bunt chłopów przeciw ekonomowi”)

Творы А. Рыпінскага і Я. Баршчэўскага з правапіснага і граматычнага боку мовы прынцыпова не адрозніваюцца
Арфаграфічныя адметнасці:
пераднаціскное аканне, яканне: wajnu, wialiki, haława, nia mnoha, ciaper;
часам дысімілятыўнае аканне і яканне ў канчатках і суфіксах: budzić, dalij, choczyć, czuić, Адметна, што ўласцівае паўночна-ўсходняй гаворцы дысімілятыўнае аканне-яканне ў творах Я. Баршчэўскага і А. Рыпінскага амаль не перадаецца. Недысімілятыўны варыянт быў свядома абраны пісьменнікамі, відаць, з прычыны тэрытарыяльнай абмежаванасці дысімілятыўнага варыянта;
дзеканне, цеканне: dzień, dźwie, dzieci, chodzić;
пераход в, л – ў (праз u, у “Беларусі” ўпершыню сустракаецца значок û): byu, douha, panou; żyć i ûmierać, chacieû;
зацвярдзенне шыпячых: nocz, prykażyć, uczora;
А. Рыпінскі перадаў [р] цвёрды, Я. Баршчэўскі – і мяккі, і цвёрды: harełka, hrech, paradak; prinosić, prilaceli;
часам асіміляцыя па мяккасці: pośle, ścieny, ułaść.
З марфалагічных з’яў выдзяляюцца:
канчатак -ць у форме 3 асобы адзіночнага ліку дзеясловаў цяперашняга часу: biareć, wodzić, pronosić, chаpajeć;
інфінітывы на –ць: ablić, być, jeść, kłaść, prynieść, skakać;

Лінгвістычныя даследаванні Яна Чачота
Першы з 6 выпускаў “Сялянскіх песенек” Я. Чачота надрукаваны ў 1837 г., апошні – у 1846 г. (“Piosenki wieśniacze z nad Niemna i Dźwiny, niektóre przysłowia i idiotyzmy w mowie sławiano-krewickiej, z potrzeżeniami nad nią uczynionemi”, Wilno) [16, с. 40]. У прадмове да першага зборніка паэт абяцаў з часам выдаць пераклады беларусіх песень з тэкстам арыгіналаў.
У 4 зборніку (1844) Я. Чачот змясціў 19 арыгінальных беларускіх песень, польскія пераклады якіх публікаваў у папярэдніх кнігах, а таксама 27 “уласных сялянскіх песенек”, напісаных па-беларуску і перакладзеных на польскую мову. Гэта зборнік сведчыў пра пэўны зрух у творчасці Я. Чачота: паралельна з запісамі беларускіх народных песень на мове арыгінала і іх польскімі перакладамі з’яўляюцца ўласныя беларускамоўныя вершы паэта і іх адпаведнікі – пераклады на польскую мову. Зрух адбываўся ў бок папулярызацыі народнай песні ў арыгінальным гучанні і беларускамоўнай “літаратурнай” песнятворчасці.

Беларускую мову Я. Чачот называе ў пераважнай большасці выпадкаў дыялектам крывіцкім
У 40-я гады ХІХ ст. не існавала адзінага тэрміна для назвы насельнікаў Беларусі.
В. Дунін-Марцінкевіч называў сябе ліцвінам, а сваіх сяброў з Віцебшчыны – беларусамі. Ліцвінскасць навагрудцы трымалі моцна. Прыгадаем А. Міцкевіча: “Litwo! Ojczyzno moja!” (“Літва! Айчына мая!”).
Падараваны царом тэрмін Белорусские губернии афіцыйна ў 1842 г. быў забаронены і заменены на Северо-Западный край.

Пакінуўшы задачу “пры ўстанаўленні правапісу клапаціцца пра этымалогію” будучаму больш падрыхтаванаму граматысту, Я. Чачот “стараўся пісаць так, як вымаўляецца”.
У сваіх беларускіх творах ён пісаў па прынцыпу “як чуецца” толькі галосныя, а зычныя пісаў, помнячы пра этымалогію.
Я. Чачот усведамляў, што ва ўмовах новай беларускай літаратурнай мовы, якая толькі зараджаецца, цяжка гаварыць аб выпрацоўцы якога-небудзь больш-менш дасканалага правапісу, і прапанаваў, па сутнасці, сумясціць фанетычны і этымалагічна-марфалагічны прынцыпы, якія сам імкнуўся выкарыстоўваць пры напісанні беларускіх вершаў.

Ян Чачот паклаў пачатак беларускай практычнай лексікаграфіі. У 6 зборніку 1846 г. змешчаны тры слоўнікі розных тыпаў:
1 – невялікі (на 200 рэестравых слоў) – “Слоўнік крывіцкіх слоў” (“Słownik wyrazów krewickich, mniej zrozumiałych, w tych się piosеnkach znajdujących z tłumaczeniem”) пабудаваны па тыпу перакладнога з элементамі гняздовасці, дзе беларускія словы перакладаюцца на польскую мову: chachoł , a, m – czub;

2 – тлумачальны – “Некаторыя крывіцкія словы” (“Niektóre idyotyzmy (własnonazwy) krewickie”) – на 231 слова. Тлумачэнні даюцца разгорнутыя, апісальныя, часам з параўнаннем з іншымі мовамі (у перакладзе): Дуля, дулька, і, ж. Грушкі, якія называюцца ў Літве па-крывіцку дулямі; па-польску таксама сорт грушак, або дуля земляная, што значыць рэпа лясная, сьвіняк. Чэшск. гдуле, пігва (malum cydonium). Серб. дуля, тое ж самае. Расійск. дуля, грушка;
3 – “Прыказкі крывіцкія” (“Przysłowia Krewickie”) – фразеалагічны слоўнік, які змяшчае 130 прыказак у перакладзе на польскую мову, некаторыя з тлумачэннямі: Baba z kalos – kalosam lachczej. Baba z wozu – wozowi łżej (o odrzucającym łaskę jaką). Асобна даюцца яшчэ 15 “Прыказак, прыстасаваных да свят” (грамніца – зімы палавіца), 40 “Канкрэтных выразаў і параўнанняў, якія могуць лічыцца за прыказкі” (лёстачкамі душу вынімаць; хто пытае, той не блудзіць) і яшчэ 12 “Прыказак польскіх, прыстасаваных да свят”

Творчасць Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча ў развіцці і фарміраванні беларускай літаратурнай мовы
В. Дунін-Марцінкевіч стаў пачынальнікам беларускай драматургіі. Першым творам, дзе ён звярнуўся да беларускай мовы, была камедыя “Сялянка” (Sielanka. Opera we dwóch aktach, Вільня, 1846). Пры жыцці аўтара выйшлі ў свет паэма “Гапон” і верш “Павіншаванне войта Навума”, змешчаныя разам з польскімі вершамі ў зборніку “Гапон. Аповесць беларуская, з праўдзівага здарэння, напісаная на мове беларускага народа” (Мінск, 1855, Hapon. Powieść białoruska, z prawdziwego zdarzenia, w języku białoruskiego ludu napisana), паэма “Купала” (зборнік “Цікавішся? Прачытай!” – Мінск, 1856, Сiekawyś? Przeczytaj), паэма “Шчароўскія дажынкі” і “Верш Навума Прыгаворкі” (зборнік “Дудар беларускі, або ўсяго пакрысе” – Мінск, 1857, Dudarz białoruski, czyli wszystkiego potrosze). Камедыі “Пінская шляхта” і “Залеты” ўбачылі свет толькі ў ХХ ст.

Фанетычна-арфаграфічныя асаблівасці:
недысімілятыўнае аканне: daloka, haspadary, piwa, soładka;
захаванне ненаціскнога [э] пасля шыпячых і [р]: bliżej, panoczek, rycerstwa, czerwiaczok;
імкненне перадаваць моцнае яканне: białarusy, wiasialiła, ziamla, piarastanuć, але: bieda, pierestanie;
выпадкі дысімілятыўнага якання: bolij, drobnińkije, milińkago, pacirajesz, uhledziú;
афрыката дж на месцы старажытнага *dj толькі ў слове pa dażdży, а ў астатніх – ужываецца ж: rażu, rażenago, sażajuć, а часам – дз: zradzony, piered naradzeńniam,;
непаслядоўная перадача прыстаўных зычных і галосных: ab obrazie, woka, u waczach, u wosień, uczyu; ahurkami, mczycca, szoú,;
на месцы старажытнага рэдукаванага, які спалучаўся з плаўным зычным, часцей ужываецца не ы, а о (пад націскам) і а (не пад націскам): krawawy, trawohu, czarwony;
зычныя н, с, з у некаторых словах ужываюцца мякка перад цвёрдымі зычнымі: kańcy, kraśna, pahańca, pańskaja;
[с’] у суфіксе -ск-: Dnieproúśkaja, zamorśki, kiepśka, pa maskoúśki, ruśki;
пад уплывам рускай арфаграфіі не перадаецца асіміляцыя на стыку марфем: siemnadcać, u dwadcatam;
як у рускай мове, аглушаюцца прыназоўнікі ад, з: at Alony, at miacialicy, atdać, s ahnia, s żytam, s nami.

У 1859 г. у Вільні надрукаваны пераклад В. Дуніна-Марцінкевіча на беларускую мову першых дзвюх частак паэмы А. Міцкевіча “Пан Тадэвуш” (Pan Tadeusz. Dwanadcać szlacheckich bylic, napisaŭ Adam Mickiewicz. Piarawiarnuŭ na Białaruskuju haworku Wincenty Dunin-Marcinkiewicz).
Гэта першая ў поўным значэнні слова беларуская кніжка. Раней беларускія творы друкаваліся ў рускіх ці польскіх выданнях, у польскіх зборніках. Нават асобныя творы, як “Нячысцік” Рыпінскага, мелі польскі загаловак і прадмову.