Ыбырай алтынсарин тағылымы – тәуелсіздік тұғырында

Семинар мақсаты: Тәуелсіздіктің 30 жылдық тұғырында ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсариннің қазақ халқының тарихы мен мәдениетінде және ұлттық мектебінің қалыптасуында терең із қалдырған тұлға ретінде насихаттап, оның өшпес ілімі мен өнегелі мұраларын жастарға насихаттау.

Қазақтың ұлы педагог
ағартушысы, фольклоршы, қоғам қайраткері, ғалым-этнограф, жазушы
Ыбырай Алтынсариннің
туғанына 180 жыл
02.11.1841 – 30.06.1889ж

Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 2 - ші қарашада қазіргі Қостанай облысы Қостанай ауданында дүниегекелген. Ыбырайдың өз әкесі Алтынсары ерте қайтыс болғандықтан, ол атасы Балғожа бидің тәрбиесінде өскен. Балғожа би немересі Ыбырайды 1850 жылы Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан жетіжылдық мектебіне оқуға береді. Ресей үкіметінің көздегені осындай мектептер арқылы жергілікті әкімші, орындардаға қазақтың өз ішінен қызметкерлер әзірлеу еді. Мектеп оқушылары отаршылдық саясат рухында тәрбиеленуге тиіс болды. Бірақ жасынан зерек Ыбырай Алтынсарин бұл мектептің оқу жүйесі шеңберінде қалмай, дүние жүзі әдебиеті мен орыс әдебиеті классиктерінің шығармаларын өздігінен оқып, білмін жетілдірді.

Алтынсарин өз отбасымен бірге, 1889 жыл

Ыбырай Алтынсарин дүние жүзі педагог
классиктерінің гуманистік идеяларын басшылыққа
алып, оларды қазақ даласында оқу-ағарту
тәжрибесіне енгізген тұғыш педагог болды. 1860-1879
жылдар арасында Ыбырай Алтынсарин мұғалімдік,
Ағартушылық қызметімен қатар басқа да қызметтер
атқарды. 1868-1874 жылдары Орынбор генерал
губернаторының арнайы тапсыруы бойынша төрт рет
Торғайдың уездік судьясы, 1876-1879 жылдары
Торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі болды.
Инспекторлық қызметке кіріскен кезден бастап,
Ыбырай Алтынсарин зайырлық мектептер ашуды
қолға алды. Ең алдымен, ол облыстық, уез
орталықтарында училищелер ашуға шешім
қабылдады.

Елек, Қостанай, Торғай уездеріне бір-бірден екі сыныптық орыс-қазақ мектептерін ашты, олардың бәрінде де кітапханалар ұйымдастыруға зор мән берді. Осыдан кейін облыстық бастауш мектептер ашу ісін қолға алды. Бұл үшін ол «болыстық қазақ мектептері туралы записка» жазды. Мұнда Ыбырай Алтынсарин тек қазақ даласының ғана емес, Ресейдің жартылай көшпелі аймақтарының өмір тіршілігіне бейім, қыста бір жерде орнықты отыратын мектептің жаңа түрін ұсынып, халық ағарту жүйесіне елеулі үлес қосты.

1864 жылы Торғай қаласында Ыбырай Алтынсарин ашқан тұңғыш мектеп

Ыбырай Алтынсарин шәкірттерімен бірге

Ыбырай Алтынсариннің ұсынысы бойынша 1888 жылы 10 сәуірде Орскіде бастауыш мектептер үшін қазақ жастарынан оқытушылар даярлайтын мектебі ашылды. Оған Торғай, Ырғыз қалаларындағы орыс-қырғыз училищелерінің жақсы бітірген жастары алынды.
Ыбырай Алтынсарин қазақ жастары арасынан экономика салаларына қатысты қажетті мамандар әзірлеу ісіне ерекше мән беріп, қолөнер, ауылшаруашылығы училищелерін ашуға көп күш жұмсады. Торғайда қолөнер училищесін ұйымдастырды.

1884 жылы Ыбырай құрған Қостанай екі сыныптық орыс-қазақ училищесі

Торғайдағы қолөнер училищесі
Обағандағы болыстық мектеп

Ыбырай Алтынсарин қайтыс болар алдында Қостанайда ашылғалы отырған ауылшаруашылығы училищесіне өзінің иелегіндегі жерін беретіні туралы өсиет қалдырды. Ыбырай Алтынсарин Ырғызда қазақ қыздары үшін жанында интернаты бар мектеп аштырды. Мұның өзі қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол патша әкімшілігінен Торғай облысының барлық уездерінде қыздар училищелерін ұйымдастыруын өтінді. Алайда бұл рұқсат ол қайтыс болған соң, екі жыл өткеннен кейін, Торғайда (1891ж.), Қостанайда (1893ж.), Қарабұтақта (1895ж.), Ақтөбеде (1896ж.) жанында интернаттары бар қыздар училищелері ашылды.

Ыбырай Алтынсарин орыс-қазақ мектептері үшін арнаулы оқу құралдарын шығару қажет деп санады. Оқыту әдістерін жаңа бағытта құрды, оқуға деген баланың ынтасы мен қызығушылғын арттыруды көздеді, оқуды ана тілінде жүргізді. Қазақ балаларының таным-түсінігіне лайықты оқу-әдістемелік құралдар жазды. 1879 жылы оның «Қазақ хрестоматиясы» атты оқулығы және оқыту әдістемесі жөнінде «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы» құралы жарық көрді. Бұл екі кітап та қазақ баларын кириллица негізінде оқытуға арналған тұңғыш оқу құралдары болды.

Ыбырай Алтынсарин өз шығармаларында өмірдегі шындықты жазды, өмірге аса қажет жаңалықтарды дәріптеді. Мысалы: «Кел балалар, оқылық», «Өнер-білім бар жұрттар», «Әй, достарым», «Әй, жігіттер» деген өлеңдерінде жастарды білім алуға угіттеп, халықты сол кездегі ғылымның табыстарымен таныстарды, көркем сөзбен жазылған әңгімелерінде халықты отырықшылыққа егін, қолөнері кәсіптерімен шұғылдануға үгіттеді
Табиғат көріністерін жеке алып, нақты суреттеу Ыбырай Алтынсариннің лирикалық өлеңдерінен басталады. Ақын өзінің «Жаз», «Өзен» атты өлеңдерінде жыл мезгілдерін
шеберлікпен сипаттайды. ЫбырайАлтынсариннің төл әңгімелері қысқа да нұсқа құрылып, мазмұны жағынан ұтымды келеді. Осыған орай оның «Қыпшақ Сейітқұл», «Кейіз үй мен ағаш үй» тәрізді новеллаларын тілге тиек етуге болады. Бұлармен үндес «Аурудан аяған күштірек», «Асыл шөп», «Шеше мен бала», «Бай мен жарлы баласы», «Таза бұлақ»
тағы басқа әңгімелері де әсерлі де көркем шығармалар.

Білім – гаухар, бағасы жоқ,
Надандық – кесел, дауасы жоқ.
Мұғалім – мектептің жүрегі. Мен жақсы мұғалімді дүниедегінің бәрінен де қымбат бағалаймын.
Ыбырай Алтынсарин

Адамгершілікке тəрбиелеу құралы — еңбек пен ата-ана үлгісі
Балаға берілген бірінші тәрбие ата-анасын, туысын, жолдасын сыйлауға үйретуден басталады.
Оқыту процесінде қалай болса солай оқытпай - ғылым, білім беру жүйесі сақталу керек.
Педагогикалық жұмыстағы шешуші нәрсе - ең жақсы оқыту әдістерін таба білуде.
Мектеп қабілетсіздік пен жалқаулықтың ұясына айналмауы тиіс.
Ыбырай Алтынсарин

Қазақ халқының асыл перзенті, Ы.Алтынсаринді мәңгі есте қалдыру мақсатымен оның есімі Отанымызда 51 мектепке, 1 колледжге, 1 педагогикалық институт пен Білім академиясына берілген. Тұғыш-педагог атымен бірқатар елді мекен, көптеген көше аталған, мұражайлар ашылған. Білім беру саласының үздіктері үшін «Ы.Алтынсарин» медалі тағайындалған

Ыбырай Алтынсариннің Қостанай облыстық мемориалдық мұражайы

Ыбырай Алтынсарин кесенесі – ұлы ұстаз және ағартушының моласы орнындағы ескерткіш. ЕскерткішТобыл өзенінің оң жағалауында Қостанай қаласынан 7 км жерде орналасқан.

Ыбырай Алтынсарин мұраларын жан- жақты мол қамтып, зерттеген ғалымдар М.Әуезов, Қ. Жұмалиев, Қ. Жармағамбетов, Ш. Сәтпаева, Ә. Сыдықов, Ә. Дербісалин. Ыбырайтанушы Б. Сүлейменов, Қ.Жарықбаев, С. Қалиев және тағы басқалары ұлы ағартушының өмірі мен қайраткерлік қызметі туралы жазды.

\
Қазақстан тарихына көз жіберсек, көңілге медеу, көзге толық үш алып тұлғаны еске аламыз. Олар – Шоқан, Ыбырай, Абай.
Осы үш тұлға артық нәрсе – нәр алған рухани тамырының бір болуы, қазақ елін алдыңғы қатардағы мәдениетті елдер қатарына жеткізбек болуы.
Мұхтар Әуезов

Ыбырай исі қазақ ұстазы еді,
Білімнің төрт құбыласын ұстап еді.
Тәңірім талабына қоштық берсе,
Ғарышқа қанат байлап, ұшпақ еді.
Отыншы Әлжанов

Қазақта қолына «Әліппе» ұстап, «Кел, балалар, оқылық» деп сауатын ашқан баланың барлығы Ыбырай(Ибраһим) Алтынсариннің есімін жақсы таниды. Ғұмырын халық ағарту ісіне, мектеп ашып, кітап бастырып, бала оқытуға арнаған ұлт педагогі Ыбырай Алтынсариннің туғанына биыл 180 жыл толады. Талантты ақын, терең ойшыл, қайраткер Ыбырай Алтынсаринді қазақ ұлттық педагогикасының іргесін қалаушы деп айтуға толық негіз бар.
К.К.Тоқаев