Krajowe sieci ekologiczne w Europie Środkowej i Wschodniej – Estonia, Litwa, Czechy

Pierwsze projekty sieci ekologicznych, nazywanych wówczas nature frame (Litwa), natural backbone, ecological compensative areas (Estonia), czy ecostabilising functions były inspirowane teorią polaryzacji krajobrazu rosyjskiego geografa Borysa Rodomana i powstały w latach osiemdziesiątych XX w. na terenie Centralnej i Wschodniej Europy.

Teoria ta zakładała, że krajobraz powinien być objęty w strefy w taki sposób, żeby obszary użytkowane intensywnie były równoważone poprzez obszary naturalne (kompensacyjne) i funkcjonowały jako spójna i samoregulująca się całość (Bennett i in., 2006). Najistotniejsze zmiany, jakie przyniosła teoria ekostabilizacji dla planowania przestrzennego związane było z uznaniem wagi procesów zachodzących w skali krajobrazowej, występowania przepływów, roli stref ekotonowych oraz zastosowania zdolności do samooczyszczania i odbudowy środowiska.

Pierwszy zrealizowany pogram uznawany obecnie jako sieć ekologiczna wprowadzony został w Estonii pod nazwą Estońskiej Sieci Obszarów Kompensacji Przyrodniczej (Estonian Network of Ecologically Compensating Areas) już w 1983 r. (prace trwały od połowy lat 70-tych) (Sepp i in., 2002; Bennett, 2004; Bennett, 2008). Podobnym tropem podążyły inne kraje regionu jak Litwa i ówczesna Czechosłowacja. Programy te łączyło podejście do ujmowania w strefy użytkowania terenów oraz zarządzania środowiskiem poprzez narzędzia w państwowym planowaniu przestrzennym. Przemiany polityczne spowodowały w wielu przypadkach zatrzymanie prac nad tymi nowatorskimi projektami (Niedziałkowski, 2009). Jednak wraz z ratyfikacją Konwencji o różnorodności biologicznej (CBD) i przyjęciem Pan-Europejskiej Strategii Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej (PEBLDS) oraz rozpoczęciem prac nad Pan-Europejską Siecią Ekologiczną (PEEN) w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych prace nad krajowymi sieciami ekologicznym ruszyły na nowo.

Estońska Sieć Obszarów Kompensacji Przyrodniczej (Estonian Network of Ecologically Compensating Areas) z 1983 roku

Estonia poprzez zmiany legislacyjne w latach 1994-95 w obszarze budownictwa i planowania przestrzennego, ochrony środowiska i przyrody włączyła program swojej sieci o nazwie Green Network w proces planowania przestrzennego na wszystkich szczeblach. Do dalszego rozwoju koncepcji przyczyniły się projekty prowadzone przez międzynarodowe organizacje pozarządowe jak IUCN i ECNC (w ramach prac nad PEEN). Obecnie Estonia ma nowoczesną, hierarchiczną sieć ekologiczną pokrywającą ok. 50% powierzchni kraju. Obszary węzłowe wybrano na podstawie kryterium wielkości oraz wartości przyrodniczej i połączono korytarzami ekologicznymi, nie uwzględniono stref buforowych i obszarów rekonstruowanych w sieci (Sepp i in., 2002; Niedziałkowski, 2009). Estońska Zielona Sieć została uwzględniona zarówno w prawodawstwie jak i w procesie planowania przestrzennego na wszystkich szczeblach.

Litwa, podobnie jak Estonia, ma doświadczenia związane z wczesnymi koncepcjami sieci ekologicznych z lat osiemdziesiątych. W 1993 roku opracowano nowy krajowy plan sieci ekologicznej (pokrywa 60% powierzchni kraju), a także plany dla wszystkich 44 okręgów administracyjnych. Utworzoną sieć umocowano również w prawodawstwie krajowym (1992-93) w ustawie o ochronie środowiska oraz ustawie o obszarach chronionych. Obecna struktura sieci dostosowana została do kryteriów Europejskiej Sieci Natura 2000 oraz PEEN, zawiera takie elementy przestrzenne jak: obszary węzłowe (biocentra), strefy buforowe, obszary rekonstruowane, korytarze ekologiczne oraz stepping stones. Program zrealizowano na trzech poziomach planowania: europejski, regionalny (krajowy) i lokalny (Sepp i in., 2002; Niedziałkowski, 2009).

Krajowa sieć ekologiczna na Litwie.

Czechy także mają doświadczenia z lat osiemdziesiątych związane z koncepcją ekostabilizacji, stworzyli wówczas Terytorialny System Ekologicznej Stabilności (TSES) funkcjonujący w nieco zmienionej formie do dziś. Składa się on z obszarów kluczowych połączonych ze sobą korytarzami ekologicznymi. TSES został uwzględniony we wszystkich kluczowych krajowych aktach prawnych i opracowaniach regulujących politykę w zakresie zrównoważonego rozwoju, ochrony środowiska, ochrony przyrody, zarządzania krajobrazem i planowania przestrzennego. System funkcjonuje na poziomie ponadregionalnym (SR-TSES), regionalnym (R-TSES) i lokalnym (L-TSES). Planiści zobowiązani są do wydzielania obszarów dla celów ochrony przyrody i krajobrazu, tak samo jak np. obiekty związane z rozbudową infrastruktury (Plesník, 2008).

Dodatkowo kwestia zachowania łączności ekologicznej uwzględniana jest również przy samych przedsięwzięciach infrastrukturalnych, m. in. poprzez standard techniczny Ministerstwa Transportu z 2006 roku, dotyczący warunków lokalizacji i parametrów przejść dla zwierząt oraz konieczności sporządzania „studium migracyjnego”, którego szczegółowość zależy od etapu planowania (Niedziałkowski, 2009). Raport ECNC projektu SPEN z 2009 roku (Plesník, 2008; Čivić i in., 2009) oceniający stopień, w jakim uwzględniono sieci ekologiczne w obszarze planowania przestrzennego w Czechach wskazuje także na pewne niedociągnięcia, m. in.: niepełne lub przestarzałe dane w niektórych opracowaniach planistycznych, nieodpowiedni mechanizm ochrony i odtwarzania elementów TSES na wszystkich poziomach, niską jakość opracowań lokalnych ograniczając ich przydatność dla planistów.

Terytorialny System Ekologicznej Stabilności (TSES)

Bibliografia
Bennett G. i Mulongoy K. J. 2006. Review of Experience with Ecological Networks, Corridors and Buffer Zones. Montreal : Secretariat of the Convention on Biological Diversity.
Bennett G. 2004. Integrating biodiversity Conservation and Sustainable Use: Lessons Learned From Ecological Networks. Cambridge, Gland : IUCN.
Bennett G. 2008. Interaction between policy concerning spatial planning and ecological networks in Europe. (SPEN – Spatial Planning and Ecological). Tilburg : ECNC.
Čivić K. Jones-Walters L. i Snethlage M. 2009. Country Overview: Key findings and recommendations. Tilburg : ECNC.
Jongman R.H.G., Külvik M. i Kristiansen I. 2004a. European ecological networks and greenways. Landscape and Urban Planning. 68, Vols. 1-2.
Niedziałkowski K. 2009. Wdrażanie systemu ochrony łączności ekologicznej na przykładzie wybranych krajów europejskich. Białowieża : Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk.
Plesník J. 2008. SPEN – Interactions between Policy Concerning Spatial Planning and Ecological Networks in Europe. Country Study for the Czech Republic. Praga : Agency for Nature Conservation and Landscape Protection of the Czech Republic.
Sepp K. i Kaasik A. 2002. Development of National Ecological Networks in the Baltic Countries in the framework of the Pan-European Ecological Network. Warszawa : IUCN.