Anatelem əlfi̇bəse

«ANATELEM» ƏLFİBƏSE
Aa - Аа, Әә - Әә (Ää), Bb - Бб, Cc - Щщ, Çç - Җҗ, Dd - Дд, Ee - Ээ, Ff - Фф, Gg - Гг, Ğğ - Ғғ, Hh — Һһ, İi - Ии, Iı - Ыы, Jj - Йй, Kk - Кк, Qq - Ққ, Ll - Лл, Mm - Мм, Nn - Нн, Ññ - Ңң, Oo - Оо, Өө - Өө (Öö), Pp - Пп, Rr - Рр, Ss - Сс, Şş - Шш, Tt - Тт, Uu - Уу, Ww - Ўў, Xx - Хх, Yy - Үү (Üü), Zz - Зз, ( ʼ ) - өскө өтөр йәки һәмзә (кистэрү билгэсэ) йәки Ьь хәрэфэ.

TATAR ƏDƏBİ TELE ƟCƟN LATİN ƏLİFBƏSENEÑ ƏHƏMİJƏTE
Tatar tele ɵcɵn tɵzɵlgən latin əlifbəse (Jañalif) 1927 jılnıñ 3-nce ijylendə Tatarstan xɵkyməteneñ maxsus qararı belən rəsmi jazu əlifbəse itep raslana həm ul tatar teleneñ jazu əlifbəse bulıp 1940-ncı jılğa qədər xezmət itə. Ul waqıtta tɵzɵlgən latin əlifbəse tatar teleneñ tel yzencəlekləren isəpkə alıp tɵzɵlgən bula həm uñılşlı bulıp cığa. Ğərəp əlifbəse tatar teleneñ jazuwı bulıp 10 ğasır caması qullanılsa da, ul tulajım tatar teleneñ tel yzencəleklərenə turı kilep betmi: anda jə artıq xəreflər bula (Ss xərefenə genə 3 xəref turı kilə — neckə, qalın həm saqaw), jə xəreflər (məsələn, suzıqlar) çitep betmi («ber awazğa — ber xəref» qağidəse qənəğətlənderelmi). Ə ğəməldəge kirillik əlifbəgə kilgəndə, latin əlifbəse tatar teleneñ tel yzencəleklərenə kybrək çawap birə. Cɵnki xəzerge tatar əlifbəse kirillik (rus) əlifbəgə nigezləngən, ə bu ike jənəşə jəşi torğan xalıqnıñ tɵrlɵ awazların ber yk tɵrlɵ xəref belən biry digən syz. Məsələn, Aa xərefe tatar telendə «olaştırılıbraq» əjtelə, jəğni tatarnıñ «A»sı rus teleneñ «O»sına jaqınajtıbraq əjtelə, ə Ee xərefeneñ awazı rus telendəge Ээ həm Ее xərefləreneñ awazlarınnan şulaj uq ajırılıp tora (məsələn, rusca - эти, тебе; tatarca — эт (et), энэм (enem)). Şulaj uq, Iı xərefe də rus telendəge Ыы xərefe kebek əjtelmi, hər ikese tɵrlɵcə jañğırıj (rusca — ты (тый), лыжи (лыйжи), крыша (крыйша); tatarca — ılıs, qırıq). Dimək, ike jənəşə jəşəwce xalıqnıñ tel yzencəlekləre ber-bersennən ajırılıp torğanda, ber yk xəreflərdən torğan əlifbəne qullanu ber xalıqnıñ

TATAR ƏDƏBİ TELE ƟCƟN LATİN ƏLİFBƏSENEÑ ƏHƏMİJƏTE
(ikesennən berseneñ, bezneñ ocraqta bujsınucı xalıqnıñ) tel sɵjləmen həm jañğıraşın bozuğa kiterəcək. Məsələn, başqort belən tatar xalqı ber yk tɵrlɵ əlifbə qullanudan zıjan kyrməslər ide, cɵnki alarnıñ awazları oxşaş. Şulaj uq, tatar tele belən rus tele arasında tartıq xəreflərdə də ajırımlıqlar bar. Məsələn tatar teleneñ Ll həm Nn xərefləre yzləreneñ aldınnan kilgən jəki artınnan kilgən suzıqlarğa qarap qalın jəki necək uqıla, ə rus telendə bu xəreflərdən soñ neckəlek bilgese jəki Ее, Ёё, Яя həm Юю jarım suzıqların qujıp neckə itep uqırğa bula. Misallar: tatarca - ğələm, alam, kily, qılu, enə, meny, jana, tanu, quna, mono; rusca — дал, даль, ждал, жаль, наш, кинул, тень, меню, меня. Ə şul uq waqıtta, rus telendə əgər Ll həm Nn aldınnan bu jarım suzıqlar jazılsa da, tatar telendəge kebek neckə uqılmıjlar. Məsələn, сел, пел, лён, мял, обмен, смутьян. Şuşı yzencəleklərdən cığıp tatar tele ɵcɵn latin əlifbəse qulajraq bulıp qala. Tɵrki dɵnjasında da latin xəreflərenə kyckən xalıqlar bar, məsəln, tɵrɵk, əzerbajçan, tɵrɵkmən, qazaq, yzbək kebeklər, şul uq waqıtta alar yzləreneñ tel yzencəleklərennən cığıp latin əlifbəsen telləre ɵcɵn çajlaştırğannar həm barısı da ber yk əlifbə qullanmıjlar.

TATAR ƏDƏBİ TELE ƟCƟN LATİN ƏLİFBƏSENEÑ ƏHƏMİJƏTE
Əlbəttə tɵrki tellərne ber əlifbə astına çıjarğa caqırular da buldı, ləkin, alda əjtelgəncə, hər tel yzen saqlap qalıjm disə, əlifbə qabul itydə yzeneñ sɵjləm — jañğıraş yzencəleklərennən cığıp eş itergə tijeş. ANATELEM əlifbəse də mono isəpkə alıp, 1927-nce jılğı Jañalif əlifbəse nigezendə qajber yzgərtylər belən tɵzɵldɵ. Bu əlifbə başqa tɵrki tellər əlifbələrennən də həm əñgliş teleneñ xəref yzencəleklərennən də ajırılıp tora. Bu əlifbəneñ qajber xəref yzencəlekləre suami (fin) telenekenə oxşaş. Məsələn, suami tele əlifbəsendə Jj xərefe əñgliş tele əlifbəsendəge Jj (rusca Же)gə turı kilmi, şulaj uq, Yy xərefe də əñğlişneñ Yy (qısqa i) xərefen añlatmıj, ə hər ike xəref tə tatar telendəge kebek añlatmalarğa ijə (Jj - Йй,Yy — Үү)… Ləkin mondoj soraw birelywe mɵmkin: «Aa, Ee, Oo, xərefləre tışqı jaqtan bolaj da rus xəreflərenə oxşaş, tatar tele latin əlifbəsenə kycsə də, bu xəreflər urtaq bulıp qala tygelme soñ?». Çawap: bu xəreflər tışqı jaqtan oxşaş bulsa da, latin əlifbəseneñ qalğan xərefləre kebek yk başqa tɵrlɵ awazlarğa ijə dip ɵjrənelə, cɵnki bu əlifbəne ɵjrənyce «rus telendə də şundıj uq xəref bar bit» dip qaramıj, ə «bu cit tel, monoñ xərefe beznekenə oxşasa da, awazı bytən ikən» dip qarıj. Ə ğəməldəge kirillik əlifbəsenə ul «bolar bezneñ (rus) əlifbədən alınğan xəreflər genə» dip kenə qarıj. Şuña kyrə, tatar teleneñ rus əlifbəse belən latin əlifbəse arasında ajırma bar həm tatar tele ɵcɵn latin əlifbəse tatar teleneñ tel yzencəlekləren saqlap qalu ɵcɵn bygenge kɵndə iñ qulaj əlifbə bulıp qala.

«ANATELEM» LATİN ƏLİFBƏSENEÑ QAJBER YZENCƏLEKLƏRE
Tatar tele ɵcɵn tɵzɵlgən «ANATELEM» latin əlifbəse də rus xərefləre nigezendə tatar tele ɵcɵn jaraqlaştırılıp tɵzɵlgən kirillik əlifbəneñ yzencəleklərenə ijə.
1. Əə xərefe internettə Ää rəweşendə də birelə ala (Ää xərefe suami həm başqa Awrupa tellərendə qullanıla). Zamanıbız internet zamanı bulğanlıqtan, qajcağında kirəkle drajwerlər çitep betməw səbəple Əə xərefe şaqmaq rəweşendə kyrenə, şunıñ ɵcɵn anıñ almaşına Ää xərefen qullanu mɵmkin. Ɵɵ xərefe belən də şundıj uq xəl, anıñ urınına Öö qullanıla ala. (Öö xərefe tɵrɵk, əzərbajçan həm qajber Awrupa tellərendə qullanıla).
2. Cc xərefe tɵrɵk telendə Çç xərefe urınına jɵri, monoñ səbəbe bu ike xərefneñ qajsısı kybrək qullanıluwınnan, ə tatar telendə Щщ xərefe kybrək qullanılğanğa anı añlatu ɵcɵn latin əlifbəsendə Cc xərefe alu dɵrɵsrək bulır. Ə Җҗ xərefen añlatu ɵcɵn Çç xərefe alındı.
3. Ee xərefe rus telendəge kebek [J+E] (Й+Э) quşma suzıqlarnı añlatmıj, ə Ээ xərefen añlata həm anıñ əjteleş-jañğıraşı da rus teleneñ Ээ (Ее) xərefennən ajırılıp tora.

«ANATELEM» LATİN ƏLİFBƏSENEÑ QAJBER YZENCƏLEKLƏRE
4. Ğğ xərefe tatar teleneñ qalın uqılışlı Gg xərefen añlata. (Jañalitə (1927) – Ƣƣ xərefe belən birelgən ide, Junikud sistemendə mondoj xəref juq xəzer.)
5. Hh həm Xx xərefləre. Hh xərefe latin əlifbəseneñ asıl xərefe həm ul tatar teleneñ Һһ xərefen añlata (tɵrɵk həm alman tellərendə də şulaj uq). Ə Xx xərefe əzərbajçan teleneñeñ əlifbəsendə də qullanıla həm ul tatar teleneñ qalın uqılışlı Хх xərefen añlata.
6. İi həm Iı xərefləre tɵrɵk teleneñ əlifbəsennən alındı. Jañaliftə (1927) İi xərefe əñgliş əlifbəsendəgecə Ii belən, ə Iı xərefe kirillik əlifbəseneñ Ьь xərefe belən bireləgən ide.
7. Jj xərefe qajber Awrupa (alman həm suami) tellərendə jarım tartıq qısqa i (Йй) xərefe bularaq qullanıla. Jañaliftə (1927) də bu xəref qısqa i (Йй) ne añlatqan, şuña kyrə xəzerge əlifbədə də bu xəref yz wazıjfasında qaldırıldı.
8. Qq xərefe tatar teleneñ qalın uqılışlı Kk xərefen añlata. Jañaliftə (1927) də şul uq xəref qullanılğan (kirilliktə Ққ rəweşendə birelə).