Өсімдіктердің шірне бөлінуіне қажетті жағдайлар

Жоспары
І Кіріспе
Шірне
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Қазақстанның негізгі шірнелі өсімдіктері 2.2 Географиялық жағдайы
ІІІ Қорытынды
Шірне шығаруға әсер ететін себептер

Шірне – бездердің немесе кейбір өсімдіктердің ұлпалары бөліп шығаратын тәтті сұйықтық. Шірне құрамына су, сахароза, фруктоза және глюкоза жатады. Оның үстіне, шірнеде аздаған мөлшердедекстриндер, органикалық қышқылдар, эфир майлары, ашытқылар, азоттық және минералдық қосылыстар болады. Шірнеде қанттың жинақталуы бірнеше пайыздан 70 пайызға дейін және одан да астам ауытқиды, дегенмен көбінесе (40-50%) шамасында болады. Шірненің жинақталуы тұрақсыз шама және ол тіпті бір тәулік ішінде күшті өзгереді. Түс кезіндегіге қарағанда, таңертең әдетте шірне неғұрлым сұйық болады. Ауа райы жауынды, ылғалды кезде ол сұйылады, ал құрғақ желді болса қоюланады. Шірнеден қант мөлшері өсімдік түрі мен сортына да байланысты.
Егер шірнеде қант 5% кем болса, онда аралар оны алмайды. Шірнеде өант 15% кем болса, аралар жақтыртпай алады. Сұйық шірне жинаған кезде аралар артық суды буға айналдыруға көп қуат жұмсайды.

Қазақстанның негізгі шірнелі өсімдіктері
Жер шарында гүлді өсімдіктердің 150 мыңнан астам түрі бар. ҚР территориясында 20 мыңға жуық түрі кездеседі, солардың ішінен мыңнан астамы шірнелі өсімдіктер түрлері. Осылардың ара өсіру шаруашылығы үшін 200-ге жуық түрінің маңызы бар.

Шірнелі өсімдіктер жабайы өсетіндерге (табиғи) және екпелі (ауыл шаруашылық) болып бөлінеді. Гүлдеу уақыты бойынша ерте көктемгі, жазғы және күзгі шірне өсімдіктеріне бөлінеді. Әртүрлі табиғи жағдайларда және арқилы жылдарда шірнелі өсімдіктердің гүлдеу мерзімдері сәйкес келмейтінін айта кеткен жөн. Өскен жері бойынша оларды ауыл шаруашылық егістік шірнелі өсімдіктерге, егілген шірнелі жеміс пен жидектерге, жабындықтар мен жайылымдар шірнелі өсімдіктеріне, орман шірнелі өсімдіктеріне бөледі.

Егістік ауыл шаруашылық шірнелі өсімдіктер
Еліміздің әр түрлі аймақтарында олардың мәні бірдей емес. Еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде ауыл шаруашылық дақылдары шірне жинаудың басты, ал көптеген жағдайда бірден-бір көзі. Мұнда аумақты жерлерде күнбағыс, қарақұмық, рапс, кориандр, қыша, эспарцет және басқалары сияқты үздік сапалы шірне өсімдіктері. Оңтүстік Қазақстанда – қоза мен суармалы жоңышқа егіп өсіріледі.

Қазақстанның орманды-далалық бөлігінде аралар үшін егістік дақылдардың мәні айрықша. Мұнда қарақұмық, күнбағыс, ақ қыша, кориандр кеңінен таралған. Бірақ бұл аудандарда жабайы өсетін шірнелі өсімдіктердің де қызметі аз емес.

Орманда аймақта егістік шірнелі өсімдіктер кенет азайып кетті. Мұны қарақұмық егісінің аумағы шамалы, тек ақ және қызғылт жоңышқаның, оның үстіне түйежоңышқаның тұқымға арналған егісі ғана аралардың шірне жинауына толық мүмкіндік береді.

Географиялық жағдайы
БЕЛГІЛІ БІР ШІРНЕЛІ ӨСІМДІКТЕРДІҢ ШІРНЕ ӨНІМДІЛІГІ ОҢТҮСТІКТЕН СОЛТҮСТІККЕ ЖЫЛЖЫҒАН САЙЫН АРТА ТҮСЕДІ. МЫСАЛЫ, КҮРЕҢОТТЫҢ ШІРНЕ ӨНІМДІЛІГІН СОЛТҮСТІККЕ ЖЫЛЖЫҒАН САЙЫН КӨБЕЙЕ ТҮСЕДІ. ӨЗГЕ ТҮРЛЕРДІҢ ШІРНЕЛІ ӨСІМДІКТЕРІНДЕ ДЕ ОСЫНДАЙ ЗАҢДЫЛЫҚ БАЙҚАЛАДЫ. МЫСАЛЫ, ТАЛШЫНДА, АЗАЛИЯДА, ЕМЕНДІ ТОҒАЙШАДА ЖЕРДІҢ ТЕҢІЗ ДЕҢГЕЙІНЕН КӨТЕРІҢКІЛІГІ АРТҚАН САЙЫН БІР ГҮЛДЕ ҚАНТ МӨЛШЕРІ КӨБЕЙЕДІ.

Шірне шығаруға әсер ететін себептер:
Шірнелі өсімдіктердің шірне шығаруы сол жердің географиялық ендігіне және теңіз деңгейінен биіктігіне, шірнелі өсімдіктің гүлдеу кезінен ауа райының жағдайына, дақылды егудің агротехникасына, оның сорттық ерекшеліктеріне және басқа көптеген жағдайларға байланысты.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ара шаруашылығы (оқулық) - Алматы, 2012, Б.М. Махатов, Б.Р. Əкімбеков, Г.Н. Нурадил, К.К. Қайроллаев,
М.К. Байбатшанов, Ү.А. Нұралиева
2.Ара шаруашылығы (оқулық)-Б.Р.Әкімбеков