5 - мавзу

1.Истеъмолчи афзаллиги
Истеъмолчининг максимал даражада эхтиёжларини қондириши ёки турмуш фаровонлиги даражаси нафлик дейилади.
Истеъмол назариясида неъмат – бу истеъмолчининг эҳтиёжини қондира оладиган ҳар қандай истеъмол объектидир.
Неъматнинг нафлиги – неъматнинг инсон эҳтиёжини қондира олиш хусусисиятидир.

Истеъмол назариясида тахминлар ўринлидир.
Биринчи тахмин:
шундан иборатки, бунда истеъмолчилар барча неъматларни бир-бири билан солиштира олади. Яъни истеъмолчи иккита А ва В неъматлар мажмуаларидан А мажмуани В га нисбатан устун қуйиши ёки аксинча В мажмуани А мажмуадан устун билиши ёки иккала мажмуани бир хил нафга эга деб қараши мумкин. A=B

Иккинчи тахмин:
- харидорнинг товар танлашдаги фикрининг мутаносиблиги (транзитивлиги). Бунда истеъмолчи товарлар тўпламини (гуруҳини) бир-бири билан солиштириб бориб, улардан энг маъқул кўрганини танлаб олади. Масалан, А турдаги товар гуруҳини B дан афзал кўрса, B ни C дан афзал кўради ва ҳоказо. Масалан, енгил автомобилларни маркалари бўйича солиштириб бориш ва уларда бирини маъқул кўриш мумкин.
A>B; B>C; A>C

Учинчи тахмин
шундан иборатки бунда «товар баҳосини ҳисобга олмай барча товарлар яхши, уларни харид қилса бўлади» деб айтиш мумкин. Истеъмолчилар ҳар доим кам миқдордан кўп миқдорда бўлган товарни афзал кўради. Биз бунда атроф муҳитга зарар етказувчи товарларга ахамият бермаймиз, чунки харидорлар бундай товарлардан имконият борича юз ўгиради.

Нафлик функцияси.
U=f(x1,x2 ,…,xn)
Бу ерда U – нафлик даражаси;
x1,x2 ,…,xn – неъматлар ҳажми.
Агар чанқаган инсон бир стакан сувни хоҳиш билан ичади, иккинчи стакан сув унга биринчи стакан каби наф бермайди, учинчи стакан эса иккинчисига нисбатан камроқ наф беради.
Бу ерда умумий наф ошиб боради, лекин ҳар бир кейинги стакан сувдан оладиган наф камайиб боради, натижада чекли нафликнинг камайиши кузатилади.

ЧЕКЛИ НАФЛИК.
Чекли нафлик – бу нафлик функциясидан бирор бир неъмат узгарувчиси буйича олинган хусусий ҳосиладир.
МUi = dU / dXi
Бу ерда Xi – неъматлар миқдори,
МUi – неъмат буйича чекли нафлик.
Лекин, шу билан бирга, бирор-бир неъматдан ҳар бир бирлик қўшимча истеъмол (бошқа неъматлар истеъмолга ҳажми ўзгармаганда) олдингисига нисбатан камроқ наф беради ва неъматнинг бу хусусиятига чекли нафликнинг камайиш қонуни дейилади.

Умумий нафлик ва чекли нафликнинг узгариши.

Мувозанатлик шартига кўра, истеъмолчи даромадини шундай тақсимлайдики, натижада товарларнинг ҳар бирига сарфланган охирги пул бирлиги (охирги сўм, охирги доллар, охирги рублъ) бир хил чекли наф келтирсин. Агар шундай бўлмаса, истеъмолчи камроқ чекли наф берадиган охирги сўмини, кўпроқ чекли наф берадиган неъматга қайта тақсимлаши мумкин бўлади.

Бефарқлик эгри чизиғи - бу истеъмолчи учун бир хил наф берувчи неъматлар комбинацияларини ифодалайди.

Бефарқлик эгри чизиғи
Бефарқлик эгри чизиғи истеъмолни бир хил даражада қондирувчи истеъмол учун товар танловлари йиғиндисини ташкил этади.
Демак, чизманинг нуқталар орқали келтирилган товар танловларига истеъмолчи бефарқ бўлади.
Ҳар бир бефарқлик эгри чизиғи кишилар бефарқ қарайдиган истеъмол товарлари ва хизматлари тўпламини ифода этади.

Бефарқлик эгри чизиғи шакллари бир товарни иккинчисига алмаштириш хоҳиши турли даражада эканлигини кўрсатади. Биз қуйидаги чизмада икки кишининг бефарқлик чизиғини келтирамиз.Чизмадаги Ўткирнинг бефарқлик эгри чизиғи уни шарбат истеъмол қилишга бефарқлигини ва у кўпроқ алкоголсиз ичимликларни (минерал сув, кока-кола ва бошқаларни) ёқтиришини кўрсатиб турибди.

Шарбатнинг борлиги, кўплиги истеъмолчининг алкоголсиз ичимликларни - минерал сув, кока-кола ва шунга ўхшашларни истеъмол қилишига унчалик таъсир этмайди. Истеъмолчи шарбатга кўпроқ ўрин беради, унинг борлигига, истеъмол қилишга бефарқ қарайди. Истеъмолчининг бефарқлик эгри чизиғи сок ўрнига алкоголсиз ичимлик ичишнинг пировард нормасининг, меъёрининг нисбатан пасайиб, йўқолиб бораётганини кўрсатади.

Бефарқлик эгри чизиқлари картаси

Истеъмолчи бюджети
Бюджет чегараси тенгламаси графикда чизиғини беради, бу чизиқга бюджет чизиғи дейилади.

Даромад ва баҳо ўзгаришининг
бюджет чизиғига таъсири.
Бюджет чизиғи истеъмолчилар даромади ва товарлар баҳосига - Рf ва Рс га боғлиқ бўлади. Аммо даромадлар ва баҳо тез ўзгариб туради. Даромад ўзгарса вертикал ўқдан чиқиб келадиган кесма узунлиги ўзгаради. Лекин оғиш бурчаги бир хил қолади. Чунки ҳеч қайси товар баҳоси ўзгаргани йўқ.

Истеъмолчининг оптимал танлови.
қуйидаги шарт бажарилсин:
ва
нуқтада бюджет чизиғи бефарқлик эгри чизиғи бир-бирига тегади,
натижада танлов соҳаси билан кесишадиган бюджет чизиқларидан
энг юқориси аниқланади.

Истеъмолчи хатти-ҳаракатига таъсир этувчи омиллар:
-атроф муҳитни ўраб турган омиллар
-ишларни ташкил этиш
-ўзаро шахсий муносабатлар
-шахснинг инвидуал хусусиятлари

Истеъмолчи талабининг даромидига кўра чекланиши
Истеъмолчининг турли хил товарларга бўлган муносабати унинг хатти-ҳаракатларини тўлиқ тушунтириб бера олмайди. Турли хил товарлар ва хизматлар боҳоси ёрдамида, шунингдек бюджетдаги чекланишлар алоҳида кишиларнинг товар танловига таъсир этади.

Бюджет чизиғининг бурчак коэффициенти - (Рf/Рс) икки хил товарлар баҳосининг қиЄсий нисбати ҳисобланади. Бу коэффициент даромад миқдори ўзгармай қолганда товарларни бир-бирини ўрнига алмаштириш мумкинлиги меъёрини кўрсатади.

Истеъмолчининг товар танлови
Чекланган даромад ҳисобига истеъмол товарлари ва хизматларга бўлган барча талабларни қондириб бўлмайди. Биз мисолимизда «ҳамма даромад ҳозирги вақтда сарф этилади» деб соддалаштириб олдик. Шундай қилиб, фақат бюджет чизиЁида товарлардан кераклигини танлаб олиш мумкин.

Қуйидаги чизмада бефарқлик эгри чизиЁининг учтаси кишиларнинг озиқ-овқат маҳсулотлари ва кийим-кечакларга бўлган муносабатини ифодалайди. Учта эгри чизиқдан ўнг томонда турган И3-чизиЁи истеъмолни юқори даражада қониқтиради, бошқа чизиқлар нисбатан қамроқ қониқиш ҳосил бўлишини кўрсатади (И2, И1).

И1-бефарқлик чизиғида турган В нуқта даражасида истеъмолчи даромадининг кўп қисми кийим-кечаклар харид қилиш учун сарфланиб, 2-хил маҳсулот бўйича тўлиқ қондирилмай қолмоқда. Шунинг учун даромадни қайта тақсимлаб, озиқ-овқат учун ҳам пул ажратиб, В-дан А га қараб ҳаракат қилинса, истеъмолчининг шу миқдордаги 40 доллар даромади ҳисобига талаби тўлароқ қондирилади. Бу нарса И2 - бефарқлик чизиғида бўлади.
Бундан ташари товарлар танловини И2 - бефарқлик чизиғининг ўнг томонида ва юқорида (масалан, И3 чизиғидаги С нуқтада) олиб борилса у ҳолда талабни янада кўпроқ қондиришга эришиш мумкин. Лекин бунга эришиб бўлмайди. Чунки даромад миқдори етмайди. Демак, А нуқтада истеъмолчининг талаби оқилона ва максимал даражада қондирилади.

Фойдалилик концепцияси
Фойдалилик бирон бир киши ёки истеъмолчи томонидан истеъмол қилинган товар ёки бошқа бир ҳаракатларни бажариш натижасида олган қониқишнинг даражасини ифодалайди. Фойдалилик функцияси бефарқлик ҳаритасисидан товарлар танловидаги маълумотларни беради, улардан бирининг афзаллигини, фойдалилигини кўрсатади ва бефарқлик чизиғида акс эттирилади.

Масалан танлаб олинадиган бир қанча товарлар тўпламидан А турдаги товар В тўпламидаги товар турига нисбатан афзал бўлса, у ҳолда А тўпламдаги товар турига мос келадиган миқдор В дагига қараганда юқорида бўлади. Масалан бефарқлик эгри чизиғида И3 фойдалилик даражаси 3 га тенг бўлади. Шу билан бир вақда В товар тўплами И2 эгри чизиғида иккинчи ўринда бўлиб фойдалилик даражаси 2 га тенг бўлади. С товар тўплами эса энг пастдаги И1 бефарқлик эгри чизиЁида 1 даражадаги фойдаликка эга бўлади.

Пировард фойдалилик (ёки фойдалиликни максималлаштириш қоидалари)
Пировард фойдалилик Єки фойдалиликни энг кўп даражада ошириш масаласининг моҳияти қуйидагича бўлади. Истеъмолчи харид қилиши мумкин бўлган товарлардан, ўз бюджетидан (даромаддан) ташқарига чиқмаган шароитда (даромадига кўра), танлаб оладиган товарларининг қайси бири уни кўпроқ қониқтиради Єки унинг учун фойдалироқ ҳисобланади.

Пировард фойдалилик (ёки фойдалиликни максималлаштириш қоидалари)
Фойдалилик икки ҳолатда юзага келиши мумкин. Биринчиси. Истеъмолчилар товар танловида, иккинчиси, ижтимоий, хўжалик вазифаларини ҳал этишда, у ёки бу лойиҳаларни танлашда ҳаражатлар билан бу хилдаги ишлардан олинадиган самарани (фойдани) солиштириб улардан фойдалироқ бўлганларини танлаб олиш ёки қабул қилиш ҳолатларидир.

Пировард фойдалилик қўшимча бирлик маҳсулотдан қўшимча равишда қониқиш ҳосил қилинишининг ўлчови, меъёридир. Пировард фойдалилик - бунда истеъмолчи ўзининг пул даромадларини шундай тақсимлаши керакки, шунда ҳар бир маҳсулот турини харид қилиш учун сарфланган охирги сўми бир хилдаги қўшимча (пировард) фойда келтирсин. Бу қоидани «Фойдалиликни максималлаштириш қоидаси» дейилади

Хулоса
Демак, бозор иктисодиёти шароитида истеъмолчи танлови ва унга таъсир этувчи омилларни бевосита ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Бу ишлаб чиқарувчилар ва сотувчилар учун товар реализациясини тезлаштиради