слайд Шымбай

Шымбай 3аласы
Шахтемир 3аласы 1714-жылдан баслап Хий7а ханлы2ына 3арсы г6рескенлиги тилге алынады. Паша Россиясы т1репинен Абилхайыр хан2а жиберилген елши Поручик Дмитрий Гладышев пенен геодезист Муравинлер 1740-1743-жыллар #аза3 81м #ара3алпа3лар арасында болып, 1741-жылы топографиялы3 карта сызады. Усы картада Шахтемир 3аласы Н5кис 3ор2анынан 53 ша3ырым ар3ада екенлиги к5рсетилген. Онын 6стине Хий7а2а 1740-жылы келгенинде Гладышев жазба дерегинде !ми7д1рья т5менги б5лиминде тек 2ана Шахтемир 3аласы бар деп к5рсетеди.

1874-жылы 19-21-май к6нлери Шымбай 3аласында экспедицияда бол2ан П. Соболев сол да7ирде Петербург 3аласында шы3атугын «Русский Инвалит» (Орыс майыбы)
1скерий газетасыны4 1875-жыл 3-январьда2ы 2-санында берген ма3аласында т5мендегилерди келтирип 5ткен
«бир бийдин айты7ынша (ол Ережеп бий, себеби Соболев бул иретинде Ережеп бийди4 6йинде бол2анлы2ы усы газетада ж1риялан2ан) 81зирги Шымбай деген 3аланы4 орнында Шахтемир деген 3ала бол2ан, ол 3ала буннан 150 -жыл илгери 3ыр2ыз Шахтемир деген киси т1репинен салынып, ол 3ала 81кими бол2ан. Арадан 10-20 жыл 5ткеннен со4 бйннан 130-140 жыл илгери №оныратлы Алмамбет %гиз н5кери менен 3ала2а бастырып кирген, Шахтемирди 5лтиреди. Халык 3аланы таслап, Чигил-Буги (картада Чилпак-Соболев) жерине к5шип кетеди. Со4 арадан бир нешше жыл 5ткеннен кейин Шахтемир 3аласына жа3ын жердеги к5л бойында жаса7шы Шыныбай деген бай адам карабаханасы шы2ып 3ал2ан 3аланы 3айта тиклейди. Кейин усы адамны4 аты менен аталган дейди. »
. С. Камалов Шахтемирди Шымбай 3аласы деп журитеди 81м оны4 пайда бол2ан жылын 1728-жыл деп есаплайды.
С. Камалов

%мирбек ла33ы
№ара3алпа3ты4 №уйын урыуынан шы33ан, 1831-жылы Шымбай районында ту7ыл2ан. Ол халкыны4 ру7хый жа3тан ой-5рисини4 5си7ине 5зини4 81зил, к6лкилери менен т1сир жаса2ан. Ел арасында2ы да7 ж1нжеллерди, тартысларды 1дил шешету2ын, с5зге шешен адам бол2ан. Ережеп а2а бий менен дайылы-жийен бол2анлы3тан оларды4 к5п д1лкеклескенлери халы3 арасында 1псана2а айлан2ан. Ол 3артайып 3айтыс бол2аннан со4, Шымбайда2ы «Убби ахун» койымшылы2ына жерленген.

Шымбайда2ы 1916-жыл2ы к5терилис

№алада жаса7шылардан 81м базаршылардан жыйнал2ан №ара3алпа3, №аза3, %збек, Туркмен, №ыр2ыз 81м Татарларды4 ер 81м 8аялларынан жыйнал2ан 1000 нан аслам адам Шымбай приставыны4 жайына (Тас больница2а) келип, м1рдикар2а адам алы7ды то3таты7ын, приставты4 жыйнал2ан адамлар алдына шы2ып сойле7ин 5тиниш етти. Жыйнал2ан аламан алдында 300 дей 8аяллар менен кемпирлер, олардан кейин ер адамлар тая3, тас пенен кураллан2ан. Аламан алдына приставты4 дилмашы менен 2-3 полицияшылары шы2ып, оларды4 ма3сетин сорайды. Олар «бизлер балаларымызды м1рдикарлы33а жибермеймиз, мейли бизди 5лтирсин, бира3 буйры3ты бийкар етсин» деп талап 3ояды. Бира3 пристав халы3ты4 тилегин «ты4ламайман, тез тар3алсын» деп буйырады. Халы3 5з талапларын орынлама2анша тар3амайту2ынын билдирди.

Халы3ты4 с5з бенен тар3амайту2ынын билген пристав Микельжанянц аламанды 3ор3ытып тар3аты7 ушын, олар2а 3арата револьверден о3 атады. Ол атыл2ан о3 жумысшы Алламурат Бекиниязовты 5лер 8алатында а7ыр жарадар етти. Бу2ан ашы7лан2ан аламан пристав жайына бастырып кирди. Пристав 81м оны4 8аялын 5лтирип, пристав денесин Кегейли каналына су72а таслайды. Оны4 бес жасар 3ызын 5лтирместен аман са3лап 3алады. Ке4сесиндеги м1рдикар2а алыны7шыларды4 дизими жазыл2ан х6жжетлерди жыртып, 6йин тонайды. Дий7алларда илдири7ли тур2ан патша су7ретлерин 5ртейди.

Шымбай 3аласында2ы бул к5терилиске буннан бурын патша 81кимлери т1репинен с6ргинге жиберилип, оннан аман-есен 3айтып келгенлер-
Жумамурат Мамбеткулов, 8аял-3ызлардан Салийма молла Шалимова, Г6лзада Та4ирбергенова, Айг6л Мамбетова, Умсын А3шаева, Латийпа А8медиева, Жумаг6л Сайыпжамал, Арзыг6л, Гулбийби, Сарыг6л, Хатийша, Ханша, Разия, Жибек, Шазада, Сары3ыз, Генжебийке, №ара3ыз, Назийра
Жигитлерден- Шамурат Сарыбаев, Ма3сым !7езов, Алланазар Бийимбетов, Елмурат Ещанов, Избасар Ешимов. №аржа7 Пиримбетов, Нурым Пирманов, !лимбет Шанназаров, Алламурат Бекниязов 81м Бекназар Искендеровлар тиккелей 3атнасып, о2ан басшылы3 еткен.

К5терилисшилерди бастыры7, жазала7, 3алада тынышлы3ты орнаты7 ушын В. П. Колосовский 1скерий жазала7 отрядын бас3арады. Н1тийжеде к5терилис айыпкерлери 103 адам (солардан 18-8аял) д1слеп Шымбай кейин Петро-Алексадровский тюрьмасына 3амалады. Терге7 уза33а созылып, олардан к5терилис бас3ары7шыларыны4 айрымлары дар2а асы7 жазасына, 3ал2анлары 81р 3ыйлы м6ддетке 3ама7 81м Сибирьге с6ргинге жиберилди.
Халы3 3оз2ала4ларыны4 ж1не де к6шейип кети7инен 3ор33ан патша х7кимети Шымбай к5терилиси айыпкерлерини4 жазаларын 3айта к5рип шы3ты. %лим жазасына буйырыл2анларды 20 жыл с6ргинге, 5мирлик с6ргинди 10 жыл жумыс исле7 жазалары менен алмастырды. Айырымларын болса босатып жибереди.

Ережепнаманы 1дебиятларда баслап берген рус этнографы Л. Соболев болды. 1874-жылы 3-июнь к6ни дилмаш Сартланов, А. Александров еки Ураллы казакты алып Л. Соболев Шымбайдан уза3 емес Д173ара жол бойында2ы 3ор2ан 3алада жаса7шы №ара3алпа3 бийи Ережепти к5ри7ге барады. Ережеп баба ж6д1 салдамлы 81м г1пке шешен бол2ан.

Ережеп а2а бий 3ор2ан 3аласы
%збекстан Илимлер Академиясы №ара3алпа3стан б5лими Тарий тил 81м 1дебият Институты а2залары 1985-жылы Ережеп баба 3ала-3ор2анында илимий экспедицияда бол2ан.
Естеликке жа3ын жерге м1к1н бас3ан ж1дик уры7ыны4 жасы 6лкен мийнет ветераны Тиле7мурат Т5леген улы менен с5йлескенде- «бул 3аланы4 к5зди4 жа7ын алатугын бийик т5рт минарасы 81м хоширейли д2р7азасы бол2ан, бабамызды4 бул минары 81зир т5бешикке айлан2ан. №ыпша3 Ережеп а2а бийди4 3аласы еди. Ережеп тентекти4 м1к1н жайы 6лкен жадик 81м Киши жадик деп атал2ан. Оны4 Пал7анияз, Матнияз, Султанияз, Сейтнияз деген уллары бол2ан. *1зир оны4 17ладлары 150 аслам болып, еки а7ыл адамын 3урайды.»

Орыс т5ресини4 айты7ынша бийдин а3 отауы 3ор2ан ишинде жайлас3анлы2ы,(бира3 кара 6й тиги7 орны 3ор2анны4 сыртында шы2ыс т1репинде де жайлас3ан болып, айналасы-30 м 3урайды) 3ор2анды айландыра бойлап ор 3азыл2анлы2ын атап 5теди. Бул с17бетлеси7лер Санкт-Петербургтеги п6ткил а73амлы3 география ж1мийетини4 архивинде са3ланбакта.

1869-жылы Мырза Абдирахманны4 жазы7ы бойынша Хийуа ханы №ара3алпа3ларды4 арасында ж1не бир бас3ары7 81мелин –«а2а бий» енгизген. Жа4а хызмет орнына Хийуа ханыны4 архивини4 № 129 д1птеринде айтылы7ы бойынша №ыпша3 уры7ынан Ережеп бийди тайынла2аны айтыл2ан.
Ережеп бий бабалары-
Арты3 бий-Туркстанда,
Алмасбай-№о3анда,
№улшы баба- Жа4ад1рьяда жаса2ан.
Ережеп Жа4ад1рьяда ту7ыл2ан. Кейин Шымбай елине келген. Ережеп бий Шымбайды2ы к5зге к5ринген адамлары- Ерназар 3олда7лы, Ерназар кенегес, 3олда7лы Турым бий, №ытай Фазыл бийлер, шайырлар- Кунхожа, !жинияз, Берда3, %теш, Омар, Жа4абай пал7ан 81м %мирбек ла33ылар менен заманлас бол2ан.

Ережеп а2а бий 3ор2ан-3аласы
№ор2анны4 кирер д1р7азасы 3убла-батыс3а 3ара2ан 81м ол Жаза7ыз деп атал2ан. №ор2анны4 6стинги б5лими ыз2ар менен унырап кеткен. Оны4 6стинги б5лими т5бешиклерден ибарат. №ор2ан-3аланы4 т5рт т1репинде т5рт минар жайлас3ан. Себеби 3ор2анны4 т5рт м6йеши бийик т5бешик болып к5ринеди. Е4 бийик т5бешиги 3ор2ан2а кирер жериндеги д1р7азаны4 шеп т5бешиги есапланады.т5рт м6йешиндеги минар орынларыны4 81зирги 5лшеми 10х10 м, ал кирер жериндеги д1р7аза жанында2ы еки минар 5лшеми 10х5 м 3урайды. Дий7аллары уныра2ан, оларды4 81зирги ени 5 м келеди.