Şekil 3: Porsuk Çayı Havzası'nda istasyonlarda ölçülen bazı parametrelerin ortalama değerleri.

PORSUK ÇAYI (SAKARYA NEHRİ) BAZI SU KALİTE PARAMETRELERİNİN MAKROZOOBENTİK ÇEŞİTLERİNİN VE DAĞILIŞI ÜZERİNE OLASI ETKİLERİNİN BELİRLENMESİ

Selin KAYA1

1 Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Meşelik Yerleşkesi, Eskişehir 26480, Türkiye

ÖZET

Porsuk Çayı, Türkiye’nin büyük nehirlerinden Sakarya Nehri'ni besleyen en önemli kollarından biridir. Uzunluğu 460 km’dir. Bölgeye güneybatıdan girip, batı yönünden devam eder ve sonra doğudan çıkar. Porsuk Çayı bazı önemli yerleşim (Kütahya ve Eskişehir gibi) yerlerinden geçerken gerek endüstriyel gerekse evsel atıklarla kirlenmektedir. Bu kirliliğin en önemli etkisi, başta sucul ortamda yaşayan ve balıkların besinini oluşturan makrozoobentik grupların yaşam ve dağılım alanları kısıtlaması şeklinde gözlemlenmektedir. Belirli bir bölgede bazı canlı grupların bulunması veya bulunmaması bize su kirliliği ve boyutları hakkında ekolojik bilgiler verebilir. Çünkü, yüzey sularının fizikokimyasal parametreleri uzun dönemler boyunca günlük ölçülmedikçe, sudaki kalıcı değişiklikleri yansıtmaz anlık değişimleri verir. Hâlbuki aynı suda yaşayan zoobentoz üyelerinin varlığı veya yokluğu (özellikle de daha önceden varlığı bilinip de, güncel olarak aynı bölgede tespit edilemeyen) ise bize uzun süreli değişimleri gösterir. Bu bakış açısı ile bu araştırmada, bilinen ve var olan Porsuk Çayı kirliliğinin, havzadaki euryo-stenök taksonların dağılışı üzerine olası etkileri araştırılmıştır.

Şekil 1’de gösterilen Porsuk Çayı Havzası'nda 11 istasyonda dört mevsimi yansıtacak şekilde (kış, ilkbahar, yaz ve sonbahar) alınan örnekler laboratuvara getirilerek Olympus marka binoküler mikroskop altında sedimandan ayrılmıştır, her bir takson mümkün olan ordo-familya düzeyine kadar teşhis edilmiştir, daha sonra sayılarak her taksonomik grup ayrı ayrı %70’lik alkol içeren flakonlarda etiketlenerek saklanmıştır. Ayrıca 11 istasyondan mevsimlik su ve zoobentik örnekleri toplanmış, örnek alımı esnasında suyun bazı parametreleri de (sıcaklık, çözünmüş oksijen, pH) arazide Hidrobios marka cihaz ile in situ olarak ölçülmüştür, Biyolojik Oksijen İhtiyacı (BOI) ise laboratuvara getirilen su örneklerinden Enotek marka cihaz ile analiz edilmiştir. Porsuk Çayı Havzası’nda tespit edilen zoobentik grupların bolluk değerleri Bellan-Santini Dominansi Index (Bellan-Santini, 1969) kullanılarak hesaplanmıştır. Dominansi için, Di = Ni/Nt x 100 formülü (Ni = i taksonuna ait birey sayısı, Nt = toplam biray sayısı), sıklık değerleri için ise f = m/M x 100 (m = taksonun tespit edildiği istasyon sayısı, M = toplam istasyon sayısı) formülü kullanılmıştır.

Şekil 1: Porsuk Çayı Havzası’nda örnekleme yapılan istasyonlar

Teşekkür: Bu çalışma, 2209/A Üniversite Öğrencileri için Yurtiçi Araştırma Projeleri Destek Programı kapsamında desteklenmiştir.

Şekil 2: Porsuk Çayı Havzası'nda tespit edilen zoobentik taksonların Ortalama Bolluk değerleri Pay diyagramı

Tablo 2: Porsuk Çayı Havzasında tespit edilen zoobentik taksonların Bolluk, Ortalama Bolluk ve Frekans değerleri

Tablo 3: Porsuk Çayı Havzası'nda araştırılan istasyonların Index değerleri

Şekil 4: Porsuk Çayı Havzası'nda tespit edilen taksonomik grupların dağılımına göre istasyonların Bray Curtis benzerlik grafiği.

Porsuk Çayı, Türkiye’nin büyük nehirlerinden olan Sakarya Nehri'ni besleyen önemli kollardan biridir ve önemli yerleşim yerlerinden geçerken gerek endüstriyel gerekse evsel atıklarla kirlenmektedir. Bu kirliliğin en önemli etkisi, başta sucul ortamda yaşayan ve balıkların besinini oluşturan makrozoobentik grupların yaşam ve dağılım alanları kısıtlaması şeklinde gözlemlenmektedir. Bu çalışma ile Porsuk Çayı'nın hem zoobentik çeşitliliği hem de çevresel parametrelerin bu zoobentik çeşitlilik üzerine etkisinin ortaya konulması amaçlamıştır.
Porsuk Çayı'nda 11 istasyondan Şubat-Eylül 2014 tarihleri arasında dört mevsimi yansıtacak şekilde örneklemeler yapılmıştır ve laboratuara getirilen örneklerin teşhisinden sonra Shannon Index, Margalef's Richness Index (H), Pielou (Evenness) Index ve Bray Curtis Similarity Index ve Bray-Curtis hesaplamaları çeşitli programlar kullanılarak hesaplanmıştır. Ayrıca BMWP ve ASPT değerleri de hesaplanmıştır.
Ortalama bolluk değerlerine göre; Porsuk Çayı zoobentozunda baskın gruplar; Oligochaeta (% 47,04), Chironomidae (% 15,14), Ostracoda (% 8,08), Gastropoda (%5,96), Gammaridae (%5,23), Nematoda (%4,65), Ephemeroptera (%3,12), Isopoda (%2,91), Bivalvia (%2,15), Hirudinae (%1,12) ve Simuliidae (%1,05) şeklinde sıralanmaktadır. Porsuk Çayı'nda tespit edilen taksonomik grupların istasyonlardaki dağılımlarına bakıldığında ise; taksonomik kompozisyonu birbirine en çok benzeyen istasyonlar 1 ile 3 ve 1 ile 4 no'lu istasyonlardır. Özellikle de 6, 9, 10 ve 11. istasyonlarda kirliliğe karşı toleranslı gruplar yoğun olarak bulunmaktadır. Porsuk Çayı, BMWP ve ASPT değerlerine göre %75'i kirlenmiş su sınıfındadır.
Anahtar Kelimeler: Porsuk Çayı, makrozoobentik çeşitlilik, su kalitesi

Çözünmüş oksijen değerlerinin en düşük olduğu istasyonlarda (2., 3. ve 9.) Oligochaeta populasyon yoğunluğu dikkat çekicidir. Aynı durum Chironomidae populasyonu (2. ve 3.) için de geçerlidir. Bu da çözünmüş oksijen konsantrasyonun fauna yapısı üzerine etkisini göstermektedir. Bu iki grubun yoğun olması havzanın baskı altında olduğunu ve olumsuz yönde etkilendiğini göstermektedir Çözünmüş oksijen değerlerinin en yüksek olduğu istasyonlarda da (özellikle de 1.) Ephemeroptera, Plecoptera ve Trichoptera taksonları yoğunluk göstermektedir. Plecoptera takımı sadece 8. istasyonda görülmüştür. Araştırma sonuçları, havzada tespit edilen taksonların dağılışına çözünmüş oksijen konsantrasyonun etkili olduğunu göstermektedir. (Tablo 1 ve Şekil 3)

Porsuk Çayı Havzası'nda örnekleme yapılan istasyonlarda en yüksek Shannon Çeşitlilik ve Margalef Index değeri 1 no'lu istasyonda tespit edilmiştir. Bunun nedeni ise 1 no'lu istasyon havzadaki diğer tüm istasyonlardan farklı olarak her mevsim çözünmüş oksijen değeri en yüksek olmasından kaynaklanmaktadır (Tablo 3).

Taksonomik grupların dağılımına bakıldığında havzada iki grup görülmektedir. Taksonomik kompozisyonu birbirine en çok benzeyen istasyonlar 1 ile 3 ve 1 ile 4 no'lu istasyonlardır. Bu dört istasyonun oluşturduğu birliğe 7 no'lu istasyon katılarak bir küme yapmaktadır. Daha sonra bu birliğe 8 ve 5 no'lu istasyonlar katılmaktadır. Bu istasyonların tamamı 1 küme oluşturmaktadır. Havzada 2. diğer küme ise; 6 ve 10 no'lu istasyonlar ile bu birliğe katılan 9 ve 11 no'lu istasyonların oluşturduğu kümedir. Özellikle de 6, 9, 10 ve 11. istasyonlarda kirliliğe karşı toleranslı gruplar yoğun olarak bulunmaktadır (Şekil 4).

GİRİŞ

MATERYAL VE YÖNTEMLER

SONUÇ VE BULGULAR

Sonuç olarak; Oligochaeta ve Chironomidae, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı polisaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarında (Sınıf IV ve Sınıf III) bulunan taksonlardır, ayrıca Chironomidae larvaları ile Oligochaeta bireyleri bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir. Havzada bu iki grubun baskın olması kirletici baskısı ile ilişkilendirilebilir. Havzada %47 oranında Oligochaeta baskınlığı, kirliliğin boyutlarını göstermektedir. Çözünmüş oksijen değerlerine bakıldığında (Şekil 3) havza genelinde düşüktür. BOI değerlerine bakıldığında ise; çözünmüş oksijen konsantrasyonu ile paralellik göstermektedir.
Havzada baskın olan bir diğer grup ise Gammaridae’dir. Gammaridae familyası bireylerinin genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonlarda bulunduğu, özellikle de alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabildikleri bilinmektedir. Bu da proje sonuçları ile uyumludur.
Genel olarak değerlendirildiğinde havzadaki çözünmüş oksijen miktarının fauna kompozisyonu üzerine etkili olduğu görülmektedir.

Oligochaeta, Chironomidae, Gammaridae ve Nematoda her istasyonda tespit edildiği için %100 frekans değerine sahip olarak tespit edilmiştir. Her dört taksonomik grubunda
kirliliğe toleranslarının geniş olduğu görülmektedir. Ayrıca, Oligochaeta ve Chironomidae bireylerinin suların kuruması durumunda dahi hayatta kalabildikleri, lağım sularında dahi yaşayabildikleri bilinmektedir (Tablo 2).

Arslan, N., Öntürk, T. ve Ergin, E., Porsuk Baraj Göleti (Eskişehir) Oligochaeta (Annelida) Faunası. XIV. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, Muğla, (2007).
Brinkhust, O. R., Guide to the Freshwater Aquatic Microdrile Oligochaetes of North America, Department of fisheries and oceans / Ottawa. ISBN-0-660-11924-2, (1986). Pp:259.
Kırkağaç, M. U., Demir, N., Topçu, A., Fakıoğlu, Ö. ve Zencir, Ö. Porsuk Çayı'nda (Eskişehir) Sucul Makrofitler, Zooplankton ve Bentik Makroomurgasızların İncelenmesi. Ankara Üniversitesi Çevrebilimleri Dergisi, 3(1):65-72, (2011).
Macan, T. T., A Key to the Nymphs of the British Species of Ephemeroptera with Sotes on Their Ecology. Scientific Publications of the Freshwater Biological Association, 20, (1979). Pp:79.
Macan, T. T., A Key to the British Fresh and Brackish Water Gastrpods, No:XIII. Freshwater Biological Association Scientific Publication, 46 (1977).
Şahin, Y., Türkiye Chironomidae Potamofaunası (Chironomidae Potamofauna of Turkey). Tubitak, project no:TBAG-869, VHAG-347, TBAG-669, TBAG-79, (1991). S:88.
Şahin,Y., Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgeleri Akarsu ve Göllerindeki Chironomidae (Diptera) Larvalarının Tespiti ve Dağılışları. Anadolu Ü.Y. No: 57, (VHAG -347 nolu proje), (1984). S:90.
Tanatmıs, M., Sakarya Nehir Sistemi Ephemeroptera Faunasının Tespiti ve Yayılışları, Eskisehir, (1993). S:136.
Tanatmış, M. and Demirsoy. A., Türkiye Ephemeroptera Türleri ve Yayılışları. Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası ‘Hayvan Zoocoğrafyası’, 2. Baskı, Ankara .Metaksan A.Ş., (1999). S:739-747.
Tanatmış, M., Sakarya Nehir Sistemi Ephemeroptera Limnofaunasının Belirlenmesi Üzerinde Araştırmalar. Türk. Entomol. Der., 19(4):287-298, (1995).
Timm, T., A Guide to the Estonian Annelida, Estonian Academy Publishers, ISBN-9988-231-1, (1990). Pp:110.
Wallace, I. D., Wallace, B. and Philipson, G. N., A Key to the Case-Bearing Caddish Larvae of Britain and Ireland, Freshwater Biological Association, No. 51, (1990). Pp:237.

KAYNAKLAR

tez deneme

Содержание

Похожие презентации