Cудың аймақтық және ғаламдық ластануы

ЛАСТАНУҒА СУДЫҢ БАРЛЫҚ ТҮРЛЕРІ (МҰХИТ, КОНТИНЕНТТІК, ЖЕРАСТЫ) ӘР ТҮРЛІ ДӘРЕЖЕДЕ ҰШЫРАҒАН. СУДЫҢ, ӘСІРЕСЕ, АУЫЗ СУДЫҢ САПАСЫ ХАЛЫҚТЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫН АНЫҚТАЙТЫН МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЛАРДЫҢ БІРІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ҰЙЫМЫНЫҢ МӘЛІМЕТТЕРІ БОЙЫНША СУДЫҢ САПАСЫНЫҢ ТӨМЕН БОЛУЫНАН ШАМАМЕН 5 МЛН. АДАМ СЕБЕПТІ ӨЛЕДІ ДЕ, ӘР ТҮРЛІ ДӘРЕЖЕДЕ УЛАНҒАН НЕМЕСЕ АУЫРҒАН АДАМДАРДЫҢ САНЫ 500 МИЛЛИОННАН 1 МИЛЛИАРДҚА ДЕЙІН ЖЕТЕДІ.

БЕЛГІЛІ МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША ҚАЗІР МҰХИТТЫҢ СУЫНА ЖЫЛ САЙЫН 30-ДАН 50 МЛН. ТОННАҒА ДЕЙІН МҰНАЙ ТӨГІЛЕДІ. ОНЫҢ ӘР ТОННАСЫ 12 КМ2 СУДЫ ҚАБЫҚШАМЕН ЖАБА АЛАДЫ. 0,05 МГ/Л МҰНАЙ СУ ҚҰРАМЫНДА БОЛСА, СУ ІШУГЕ ЖАРАМСЫЗ, АЛ КОНЦЕНТРАЦИЯСЫ 0,5 МГ/Л БОЛҒАНДА КӨПТЕГЕН СУ ОРТАСЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ АҒЗАЛАР ТІРШІЛІГІН ЖОЯДЫ. ЛАСТАНУДЫҢ ӘСЕРІНЕН БАЛЫҚТАР МЕН ТАҒЫ БАСҚА АҒЗАЛАРДЫҢ МИГРАЦИЯЛЫҚ ЖОЛДАРЫ ӨЗГЕРЕДІ.

АРАЛ ТЕҢІЗІ — ІРІ ІШКІ СУ АЛҚАПТАРЫНЫҢ БІРІ. БҰРЫНҒЫ ЗАМАННАН БЕРІ АРАЛ ТЕҢІЗІ БАЛЫҚ БАЙЛЫҒЫМЕН АТАҒЫ ШЫҚҚАН. АМУДАРИЯ МЕН СЫРДАРИЯ ӨЗЕН АЛҚАПТАРЫНДА АҢШЫЛАР БІР МИЛЛИОНҒА ДЕЙІН ОНДАТР ТЕРІСІН АЛЫП ТҰРҒАН. КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРЫ АРАЛ ТЕҢІЗІНЕ КӨПТЕГЕН ҒЫЛЫМИ МЕКЕМЕЛЕР НАЗАР АУДАРЫП ОТЫР. СОҢҒЫ 10—15 ЖЫЛДЫҢ ІШІНДЕ СУДЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЫРҒАҒЫНА АЙТАРЛЫҚТАЙ ӨЗГЕРІС ЕНДІ, СУ ДЕҢГЕЙІ ТӨМЕНДЕП ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ШЫҒЫС ЖАҒАЛАУЫНДАҒЫ ТЕҢІЗДІҢ ТАЯЗ БӨЛІКТЕРІ КЕУІП ҚАЛДЫ. ТЕҢІЗДІҢ НЕГІЗГІ КӨЗІ СЫРДАРИЯ МЕН АМУДАРИЯДАН СУ КӨП МӨЛШЕРДЕ КЕМІДІ. БҰРЫН, СУАРМАЛЫ ЕГІСТІК ДАМЫМАЙ ТҰРҒАНДА АМУДАРИЯ МЕН СЫРДАРИЯ АРАЛҒА ОРТАША ЕСЕППЕН ЖЫЛЫНА 62 ТЕКШЕ КИЛОМЕТР СУ БЕРІП ТҰРАТЫН БОЛСА, 1974 ЖЫЛДАН БЕРІ СЫРДАРИЯ СУЫ АРАЛҒА ҚҰЙМАЙДЫ, ТҮГЕЛДЕЙ ЖОЛ-ЖӨНЕКЕЙ ШАРУАШЫЛЫҚТАРҒА БҰРЫЛЫП АЛЫНАДЫ. АЛ АМУДАРИЯ ҚҰЯТЫН СУДЫҢ 75 ПРОЦЕНТІ КЕМІДІ, 1975—1978 ЖЫЛДАРЫ АРАЛҒА БАР БОЛҒАНЫ 12 ТЕКШЕ КИЛОМЕТР СУ БЕРДІ. СЫРДАРИЯ МЕН АМУДАРИЯ АЛҚАБЫНДА БАРЛЫҒЫ 5,5 МИЛЛИОН ГЕКТАР СУАРМАЛЫ ЕГІСТІК БАР, БҰЛ МӨЛШЕРДІ 8—9 МИЛЛИОНҒА ЖЕТКІЗУ ЖОСПАРЛАНЫП ОТЫР. КЕЙБІР ЗЕРТТЕУЛЕР БОЙЫНША СУАРМАЛЫ ЕГІСТІККЕ ЖАРАЙТЫН ЖЕР КӨЛЕМІ 16 МИЛЛИОН ГЕКТАРҒА ЖЕТЕДІ. СУ ТЕК СУАРМАЛЫ ЖЕРГЕ ЖҰМСАЛЫП ҚАНА ҚОЙМАЙ, БАСҚА ЖОЛДАРМЕН ДЕ КӨП ЫСЫРАП БОЛАДЫ. КҮРІШ ЖӘНЕ МАҚТА ПЛАНТАЦИЯЛАРЫНДА ПАЙДАЛАНЫЛҒАН СУЛАР ОЙПАТТАРҒА АҒАДЫ ДА, КӨП БӨЛІГІ ТОПЫРАҚҚА СІҢІП, ҚАЛҒАНЫ БУЛАНЫП ЖОҚ БОЛАДЫ. МЫСАЛЫ, АСА ІРІ АРНАСАЙ ЖӘНЕ САРЫҚАМЫС ОЙПАТТАРЫНА ЖЫЛЫНА 7—8 ТЕКШЕ КИЛОМЕТР СУ ҚҰЙЫЛЫП ҚАЙТПАСТАН ЖОҒАЛАДЫ. ОСЫНЫҢ БӘРІ АРАЛ ТЕҢІЗІНІҢ ТАЯЗДАУЫНА ӘКЕП СОҚТЫ. 1960 ЖЫЛДАН БЕРІ ЖЫЛМА-ЖЫЛ ТАЯЗДАУДАН ТЕҢІЗ ДЕҢГЕЙІ 7 МЕТРТӨМЕН ТҮСТІ, ТЕҢІЗДІҢ КӨЛЕМІ 14 МЫҢ ШАРШЫ КИЛОМЕТРГЕ КЕМІДІ. ТЕҢІЗДІҢ КЕУІП ҚАЛҒАН БӨЛІГІ СУ БАСЫП ЖАТКАН БЕЛІГІНІҢ КӨЛЕМІМЕН ТЕҢЕСТІ. ТЕҢІЗ СУЫНЫҢ ТҰЗДЫЛЫҒЫ ДА КӨП АРТТЫ ТЕҢІЗ БЕН ӨЗЕНДЕРДЕ БОЛЫП ЖАТҚАН МҰНДАЙ ҚҰБЫЛЫСТАР БАЛЫҚТАРДЫҢ КӨБЕЮІНЕ ДЕ КЕСІРІН ТИГІЗЕДІ. АУЛАНАТЫН БАЛЫҚ КӨЛЕМІ ДЕ КҮРТ ТӨМЕНДЕДІ. МЫСАЛЫ, 1963 ЖЫЛЫ 480 МЫҢ ЦЕНТНЕР БАЛЫҚ АУЛАНҒАН БОЛСА, 1978—1979 ЖЫЛДАРЫ БАР БОЛҒАНЫ 40—50 МЫҢ ЦЕНТНЕР АУЛАНДЫ. ОНДАТР АУЛАУ МҮЛДЕ ТОҚТАЛДЫ.

СУ ЛАСТАНУЫНЫҢ АЛДЫН - АЛУ
1)ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ АУЫЗ СУ РЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНАТЫН СУ ТОҒАНДАРЫНА ҚҰЯТЫН АҒЫНДАРДАҒЫ СУДЫ БЫЛҒАУШЫ ЗИЯНДЫ ЗАТТАРДЫҢ ШЕПТІК МӨЛШЕРІ АРНАЙЫ ЕРЕЖЕМЕН БЕЛГІЛЕНГЕН ЖӘНЕ ОНДА ЗИЯНДЫ ЗАТТАР ТІЗІМІНДЕ 400- ДЕН АСА АТАУ ТІРКЕЛГЕН.
2)ӨНДІРІСТІК МАҚСАТТА ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН СУДЫҢ ӨЗІ ЖҰМЫС ІСТЕУШІЛЕРГЕ ЗИЯНСЫЗ, ҚҰРАЛ-ЖАБДЫҚТАРДЫҢ ЖЕМІРІЛУІН, ОЛАРДЫҢ ТҮБІНЕ ТҰЗ ТҰРУЫН ТУҒЫЗБАЙТЫНДАР ЖӘНЕӨНІМ САПАСЫНА КЕРІ ӘСЕР ЕТПЕЙТІНДЕЙ БОЛУЫ ТИІС.АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ АЛҚАПТАРЫН СУҒАРУҒА ЖҰМСАЛАТЫН СУ ӨСІМДІККЕ ЗИЯНСЫЗ ЖӘНЕ ӨНІМ,ТҮСІМ МЕН ТОПЫРАҚ САПАСЫН НАШАРЛАТПАЙТЫН БОЛУЫ ТИІС.
3)СУ ҚОЙМАЛАРЫ ДА ӘР ТҮРЛІ МАҚСАТТА ҚОЛДАНЫЛАТЫНДЫҚТАН, ОЛАРДЫ БЫЛҒАНУДАН САҚТАУ ШАРАЛАРЫН НЕГІЗДЕУ ҮШІН ЗИЯНДЫЛЫҚ ДЕГЕННІҢ, ӨЗІ НЕ ЕКЕНІ, ОНЫҢ ҚАНДАЙ ДӘРЕЖЕЛЕРІ, БЕЛГІСІ БАР ЕКЕНІН АНЫҚТАП АЛУ КЕРЕК БОЛАДЫ. «ЖЕРҮСТІ СУЛАРЫН ТӨГІН СУЛАРМЕН БЫЛҒАНУДАН САҚТАУЕРЕЖЕЛЕРІ» БОЙЫНША СУДЫҢ БЫЛҒНУБЕЛГІСІНЕ ОНЫҢ ДӘМ АРҚЫЛЫБІЛІНЕТІН ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ӨЗГЕРУІ ҚҰРАМЫНДА АДАМҒА, ЖАН-ЖАНУАРЛАРҒА, ҚҰСҚА, БАЛЫҚҚА, ЖЕМДІК ЖӘНЕ КӘСІПТІК АҒЗАЛАР ЗИЯНДЫ ЗАТТАРДЫҢ БОЛУЫН ЖАТҚЫЗАДЫ. СОНДАЙ-АҚ СУ АҒЗАЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТЫ ӨМІР СҮРУ ЖАҒДАЙЫН КҮРТ ӨЗГЕРТУІ МҮМКІНДІКТЕН, СУДЫҢ ҚЫЗУЫДА ҚАЛЫПТЫ ӨМІР СҮРУ ЖАҒДАЙЫН КҮРТ ӨЗГЕРТУІ МҮМКІНДІКТЕН СУДЫҢ ҚЫЗУЫДА БАҚЫЛАУДА БОЛУЫ ТИІС.