Тыва чоннуң улусчу ужурлары

Улусчу ужурлар болгаш чаңчылдар –ѳгбелеривистен биске каш-каш салгалдар дамчып келген амыдыралдың ѳѳредии. Ол бурун шагда-ла, үжүк-бижик тывылбаан үеден-не эгелээн. Ада-иениң улусчу ужурларны болгаш чаңчылдарны сагып чорууру - уруг-дарыг кижизидилгезинге аажок улуг ужур-дузалыг.

Тыва чон ажы-тѳлүнге аажок ынак, хумагалыг чораан. Уругнуң кижизидилгези иениң иштинге тыптып келген үезинден эгелээш, ол 12 харга чедир ада-иезиниң дорт хайгааралынга ѳзер чораан.
«Аът болуру кулунундан,
кижи болуру чажындан»
деп үлегер домактың утказы 12-13 харлыг уруглар «кижи болуп», чоннуң сагыыр ужурларын, хоойлуларын, чаңчылдарын улуг улус дамчыштыр шиңгээдип алган, оларны амыдыралга боттандырып эгелей бээр ужурлуг. А ындыг эвес болган таварылгада «уруг буруулуг эвес, а ону кижизиткен ада-ие, тѳрел чонунуң багы» деп санаар чораан.

12 харга чедир уругнуң билир ужурлуг чүүлдери:
«Ийи айлыг уруг иезин таныыр, алды айлыг уруг адазын таныыр». Ол дээрге-ле уруг бодунуң эң чоок кижилерин ѳске улустан ылгап билири.
3 харлыг уруг боду ѳнчүлүг, ону дээш сагыш човаар, хумагалаар хүлээлгелиг. База эң чоок кижилеринден аңгыда, хан тѳрел ха-дунмазын билир, оларны хүндүлээр.
5-6 харлыг уруглар бичии дунмаларын алыр, анай-хураган бажы дозар, ѳгнүң үүрмек ажылынга дузалажыр.
9-10 харлыг уруглар анай-хураганын боттары кадарып эгелээр дээш оон-даа ѳске иштики-даштыкы ажылдарны кылып дузалажыр, аал-коданын арыг-силиг тудар.
10-12 харлыг уруглар ёзулуг кадарчы, саанчы, малчын, аңчы апарган, база ада-иезиниң салгал дамчып келген уран мергежилин (даараар-аргыыр, чазаныр-сиилбиир, ус-дарганнаар) шиңгээдип алган, кылып билир болур.

Уругларның кылбас ужурлуг чүүлдери:
улуг улус мурну-биле эртпес
улуг улустуң адын дорт адавас, ону кончуг багай кижизидилге деп санап чораан
ѳскениң ѳнчүзүн ап, оор чорук кылып болбас
мегелеп болбас
каржы, багай сѳстер чугаалап болбас
эзиртир суксуннар, арага ижип, таакпы тыртып болбас
улуг улус чугаазы үзе кирбес, чугаага киришпес дээш база оон-даа ѳске

Тыва чон уруг-дарыын чажындан-на бойдуска хумагалыг болурун чагып, ѳѳредип чораан. Аң-мең, балык-байлаңны артыкка ѳлүрбес, тутпас, а чугле аксынга ѳй, ажы-тѳлүн ашкарып-чемгериптеринге чедер хирени оран-таңдызындан чалбарып дилеп аар.
Чаш тѳлдүг, боос ан-меңге, кушка дээри шуут хоруглуг турган. Ындыг аң ѳлүрерге аңчы кижиниң ажы-тѳлу аарыгга таваржыр дээр.

Долгандыр турар бойдусту кадагалаар, арга-арыгда ыяш-дашты кайы-хамаан чок кеспес, суг бажын кургатпас чораан.

Тыва чоннуң база бир онзагай чаңчылы - даң бажында үнген хүннү уткуп, ак сүдүн азы сүттүг шайының бажын тос-карактан хүн уунче, тайга-таңды, хем-суг, чер ээлеринге чалбарып чажып чорааны.

Бурунгу тыва чоннуң долгандыр турар бойдуска, бот-бодунга, ажы-тѳлүнге хумагаалыын, амыдыралга ынак, кызымаан дараазында чаагай ужур-чаңчылдар бадыткап турар:
отче дүкпүрүп болбас,
от, хүл, одаг артап болбас,
хем, суг, аржааннар, хѳлдер хирледип, бокталдырып болбас,
кайы-хамаанчок ыяш кеспес, чаш ыяш, ѳл ыяшка дээп болбас,
суг бажынга албаннап болбас,
чаш уругну кончувас, а чугле чассыдар,
3 харга дээр чанагаштап, кадыын быжыглаар, кыжын соокка доңмазын дээш алгы-кешке ораар,

чаш уруг боду кылаштай бээринге чедир авазын эмер,
уругну чассыдарда бажынче чыттаар,
хѳй уруглуг ѳг-бүле бай кылдыр санаттынар,
тѳлденмес ѳг-бүле уруг азырап аар, азыраан тѳлүнге аажок ынак болур,
уруг азырап аар дээш диленип келген улустан уруун харамнанмас,
аңчылар бѳлүк болуп алгаш аңнаар, олчазын шупту деңге үлежир, аңны артыкка ѳлүрбес,
хой дѳгерип «изиг-ханнаан» болза, азы чиш сокканда, чанында аалдарга үлээр, олар саваны куругга эгитпес, иштеп бээр,
эртип чыткан кижини аалче кыйгырып шайладыр, дыштандырар, дээш оон-даа ѳске.