Nerw ulgamy

NERW ULGAMY

SAZLAÝJY ULGAM
Sazlaýjy sistema bedeniň organizmy bilen dasky gursagyň arsyndaky deňligi sazlamaga kömek edýär.
Organizm sazlaýjy sistema arkaly içki(bedeniň içi) we dasky ( bedeniň dasy) üýtgesikliklere jogap berýär.
Mysal üçin: It ylgaýar ýada gandaky glýukozanyň mukdaryny sazlaýar.

SAZLAÝJY ULGAMYNYŇ GÖRNÜŞLERI
Nerw ulgamy(Nerw sazlaýyjy)
Mäzler ulgamy(Garmonlary sazlaýjy)

Nerw ulgamy
Nerw sistamasy bedeniň ähli funksiýalaryny gözegçilik edýär we olary sazlaýar.
Ol diňe haýwanlarda we adamlarda bardyr.

Nerw ulgamynyň Funksiýalary
Bedeniň içindäki we dasyndaky üýtgesmeleri ýüze çykarýar.
Bedendäki üýtgesmeleriň berýän gaýtargylaryny barlagdan geçirýär we olary düzeltýär.
Hemme organ sistemalaryň funksiýalaryny we islerini bütünlesdirýär.

Nerw ulgamy duýujy organlary mysşalara baglaýar we gelýän habarlary alyp gerekli garsylygy berýär..

Nerw ulgamynyň Funksiýalarynyň basgançagy
Kabul edijiler
(Göz, deri...)
Ýorumlaýjy
(Beýin)
Jogap beriji
(Myssa, mäzler)

Nerw sistemasy birnäçe neýronlardan ýada nerw öýjüklerinden durýar.Neýronlar nerw sistemasynyň esasy birligidir .
Neýron(Nerw öýjükleri)

Neýronyň 3 sany esasy bölekleri bar.
Gysga ösüntgiler
Bedeni
Uzyn ösüntgiler

Gysga ösüntgiler
Olar gysga, inçe we örän ýygy bolup, neýronyň bedenindäki ösýän ösüntgilerdir.
Olar basga neýronlardan maglumat toplaýarlar.

Neýronyň bedeni
Ol gysga we uzyn ösüntgileriň çykýan ýeri, ýagny gurlusydyr.
Onuň ýadrosy we öýjük organoidleri bar.

Uzyn ösüntgi
Ol ýekeje, uzyn we galyn bolup, bedenden çykýan ösüntgidir, onuň uzynlygy 1mm-dan 1 metre çenli bolup bilýär.
Uzyn ösüntgiler(oýanyjylyk) we (geçirijilik) diýen toparlara bölünýärler.

Myelinly uzyn ösüntgileri doly däl ýagdaýda mýelin gabagy bilen örtülendir.
Impuls geçirijiligni beýgeldýän kiçijik desijeklere Ranwiýeriň bogunlary diýilýär. Bu bogunlarda mýelin gabagy ýokdur .
Mýelin gabajygy hem Şwann öýjükleri bilen gurşalandyr.

Kelle beýnisiniň we oňurganyň (myelinlenen) uzyn ösüntgisi bar.
Impulslaryň geçirijiligi (myelinlenmedik) uzyn ösüntgilerinde12 m/sec emma (myelinlenen) uzyn ösüngilerinde 120m/sec .

Neýronlaryň topara bölünişi
1)Ösüntgilerine görä bölünişi
a) Birpolýarly neýronlar
b) Ikipolýarly neýronlar
c) Köppolýarly neýronlar

Birpolýarly neýronlar
Neýronyň bu görnüsinde bedenden çykýan ýekeje gysga ösüntgi bar .

ikipolýarly neýronlar
Bular ýaly görnüşlerinde bolsa 2 sany uly bedenden çykýan ösüntgi bar.

Köppolýarly neýronlar
Bu görnüşinde bolsa ikiden köp ösüntgiler bar.

2.Funksiýalaryna görä bölünişi
Duýujy neýronlar
Enjamly neýronlar
Içki neýronlar

Duýujy neýronlar
Kabul ediji organlardan gelýän maglumatlarytäsir ediji organlara ugradyar.
.Olar duyujy organlarynyň arasynda ýerleşyär.

Enjamly neýronlar
Olar beýniden mysşalara we mäzlere impulslary daşaýarlar. (täsirleýji organlar)

Içki neýronlar
Içki neýronlar duýujy organlaryň arasynda ýerleşýär.Onuň ýerine ýetirýän işi: Kabul ediji organlardan gelýän maglumatlary ýorumlaýar we habarlary täsir ediji organlara ugratýar.

SYNAPSLAR
Birinji neýronyň uzyn ösüntgisiniň we ikinji neýronyň hem gysga ösüntgisiniň aralygyndaky bölejige synaps diýilýär .
Uzyn ösüntgi bilen gysga ösüntgisiniň arasynda gönümel baglanyşyk ýokdur.

NERW IMPULSLARY
Neýrondaky himiki we elektriki üýtgeşmelere nerw impulsy diýilýär.

Bary ýada Hiçisi Kanuny
Elektriki güýçli bir nokada çenli beýgelende impulslar emele gelýär we muňa Baslangyç dereje diýilýär. Elektriki güýç baslangyç derejeden pesde bolanda bu kanuna bary ýada hiçisi atly kanuny diýilýär.

Oýaryjynyň derejesi başlangyç derejäni geçse impulsyň tizliginde we kuwwatynda täsir bolmaýar .
Jogaplaryň sany impulslaryň derejesinden täsirlenýär.

Impulslaryň geçirijiligi
Impulslaryň geçirijiligi gysga ösüntgiler we uzyn ösüntgiler bilen bir taraplaýyndyr.
Na we K ionlary impulslaryň geçirijiliginde roly bar.

Polarizasiýa
Oýarylmadyk neýronlaryň daşky bölegi (+), içki bölegi bolsa(-) zarýatlanandyr.

Depolirizasiýa
Haçanda neýronlar aýrylanda Na we K ionlary ters alamatlara öwrülýär. Netijede içki bölek (+),daşky bölek (-) zarýatlanýar. Muňa depolirizasiýa diýilýär.

Impuls geçenden soňra hakyky polýarlyk täzelenýär. Muňa bolsa repolarizasiýa. diýilýär.
Impuls elektriki üýtgeşmeleriň tolkuny hökmünde tutuş nerw ýüplüginiň uzynlygy boýunça hereket edýär.
Repolarizasiýa

Habarlar sinapsiň üsti bilen himiki zatlar tarapyndan geçirilýär.
Bu himiki zatlara neýrogeçirijiler.
Neýrogeçirijiler nerwiniň soňunda myşsalarda we mäzlerde gizlenýär.
Sinaplarda neýronlaryňkydan haýal geçirijilik bolýar.
Sinaplarda impulslaryň geçirijiligi

Iň gowy tanalýan neýrogeçirijiler; asetilkolin,adrenalin, histamin, dopamin we glusin.

Haýwanlarda Nerw Sistemasy
Gubkalarda nerw
Sitemasy ýokdur.
Duýdurmaklyk
göni öýjükden
Öýjüge geçirilýär.

Gidra
Gidra nerw sapajyklarynyň baglanyşyk ulgamy bilen häsiýetlendirilýär. Duýurujylyk bedenden bedene geçirilýär. Geçirijiligiň tizligi pes.

Ýasy gurçuklar
Olaryň bedeniniň iki tarapyndan çykýan parallel ulgamlary bar. Olar bedeniň böleklerini baglanyşdyrýarlar. Olaryň ganglionasy (nerw öýjükleriniň toplumy) bar.

Arsropodlar
Arsrapodlaryň we ýer gurçyklarynyň nerw sitemasy garynda ýerleşýär.
Gangliona bedeniň her böleginde ýerleşýär .

Süýrenjileriň Nerw Ulgamy

Käbir oňurgalylaryň beynisi

Adamlaryň nerw ulgamy
Adamyň nerw sistemasy esasy iki bölekden durýar. Olar:
Merkezi nerw sistemasy
Periferiki nerw sistemasy

Merkezi Nerw Sistemasy
Merkezi nerw sistemasy iki bölekden durýar.Olar:
Beýin
Horda

Beýin
Beýin merkezi nerw ulgamynyň kelle çanak bilen örtülen möhüm organydyr.
Erkeklerde 1200-1350 gr. Aýallarda bolsa 1000-1250 gr.

Zehin
Zehiniň möçberi beýniniň göwrümine gönümel proporsiýa däldir. Zehiniň derejesi neýronuň görnüşüne,onuň baglarynyň sanyna, beyniniň agramyna baglydygy çaklanyar.

Meninges
Beýin minengis atly 3 sany gatlak bilen örtülendir. Olar beýnini goraýar.
Dura mater, araçnoid we pia matermeningesiň bölümleridir.

Beýin
Beýiniň üç bölegi bar. Olar:
A-Yzky beýni
B-Ortaky beýni
C-Aralyk beýni

YZKY BEÝIN
Forebrain iki bölege bölünýär.
1-Kelle beýnisi
2-Diensefalon

BEYNIJIK
Kelle beýnisiniň 80%- ni beýnijik tutýar.
Ol iki bölekden durýar: çep we sag sferalar.Sag sfera bedeniň çep bölegini katrol edyär; çep sfera sag bölegini kotrol edyar. Sferalar beýniň bir böleginden başga bir bölegine habar iberýan “korpus kallasum” tarapyndan birleşyarler.

Duýujy organlaryndan gelyan habar beynijikde okalyar.Bu hadysa dokumanyň inçejik gatlagy bolan “kelle beýnisiniň gabygy” diýen yerde bolup geçyar. Artykmaç zehin üçin beynijik bilen birlikde milionlerça neyronlar gerekdir. Pikirlenmek, yatlamak, karar almak ýaly proseslar kelle beynisiniň gabygynda yerleşýar.
Kelle beýnisi(beýnijik)

ARALYK BEYNI
Aralyk beyni 3 topara bölünyär.Olar:
Medulla oblangata
Beýnijik
Deşijekler

Medulla oblongata
Medulla oblongata dem alyş, gan aylanyş, bolüp çykaryş ýollaryny we bagyryň glükoza meta bolizmasyny sazlaýar.

Beynijik
Beynijik hereketiň we deňagramlylygyň merkezidir. Şeylede mysşanyň funksiyalaryny tertipleýar.

Medulladan uzalyan turba şekilli gurluşa oňurga ýiligi diyilyar.
Ol oňurgajyk bilen örtülendir.
OŇURGA ÝILIGI

REFLEKS
Birden we erksiz islegsiz edilen hereketlere refleks diyilyar.

PERIFERIKI NERW ULGAMY
Somatiki nerw ulgamy
Awtonom nerw ulgamy

SOMATIKI NERW ULGAMY
Bedeniň isleg bilen edyän hereketlerini kontrol edyar.
Ylgamak, ýazmak,aýdym aýtmak ýaly ýeňiljek we fiziki hereketlerini tertipleýar.

AWTONOM NERW ULGAMY
Içki organlarynyň erksiz islegsiz hereketlerini sazlaýar we homeostasyny sazlayar.

Awtonom nerw ulgamy 2 topara bolünyar. Olar:
Simpatetik
Parasimpatetik

Parasimpatetik we simpatetik nerw ulgamlarynyň tasiri garşylyklydyr.
Simpatetik nerw ulgamy beden aktiwligini artdyryp howply waka garşy göreşýar.
Parasimpatetik nerw ulgamy dynç bedeni işlemäne gönükdirýar.

AWTONOM NERW ULGAMYNYŇ TÄSIRI