Атроф-муҳитни ҳимоя

Эдвард Эбби
(1927-1989)
Америкалик ёзувчи ва эссеист, экологик муаммолар ташвиқотлари билан машҳур
«Ўсиш учун ўсиш – саратон ўсимтаси шиори»

1766-1834 йилларда яшаган инглиз олими Томас Роберт Мальтус ғоясига биноан аҳоли сонининг ўсиб бориши жараёнининг назорат қилинмаслиги глобал очликка олиб келиши мумкин.
*прогноз
Дунё аҳолиси сонининг ўзгариши, млрд. киши
1. Т.Мальтус ва унинг тарафдорлари фикрига қарши ўлароқ товарлар таклифи уларга бўлган талабга нисбатан тезроқ ўсиб борди
2. Дунё аҳолисининг табиий кўпайиши прогнозларга кўра 2060 йилга бориб тўхтайди ва қисқаришни бошлайди
3. Ресурсларни жон бошига истеъмол қилиш даражаси қисқариб боради ёки ўзгармас ҳолда сақланиб қолади

Иқтисодий ўсиш ва табиий муҳитни асраб қолиш мақсадларининг мос келмаслиги!?
Асосий сабаби
Ер шарининг ҳудудий ва ресурс жиҳатдан
чекланганлиги ва Инсониятнинг мунтазам ривожланишга ҳаракат қилаётганлиги ўртасидаги қарама-қаршилик
Иқтисодий ўсиш
Табиатни сақлаб қолиш
?
?
?

«Экологик из»
Инсон фаолиятининг табиатга таъсири даражасини акс эттирувчи кўрсаткич.
«Экологик из» инсон тараққиётини белгилаб берувчи объектларни барпо этиш, инсон истеъмоли учун зарур неъматларни ишлаб чиқариш мақсадида қанчалик кўп миқдорда маҳсулдор ерлар ва тоза ичимлик сувидан фойдаланилаётганлигимиз ҳамда чиқиндилар ҳосил қилаётганлигимизни ифода этади.

Aйрим мамлакатларда экологик из
Пойафзал катталиги –аҳоли жон бошига тўғри келувчи биоресурслар
Оёқ катталиги – аҳоли жон бошига тўғри келувчи ўртача экологик из, га/киши

Инвайронментализм
(инг. environmentalism — атроф-муҳит, табиат)
“Бойлик шоҳи” назарияси
тарафдорлари ёндашуви
Ушбу жараёнга нисбатан икки хил ёндашув шаклланган

Глобал исиш
Озон қатламидаги ўзгаришлар
Ҳайвонлар ҳуқуқларини бузилиши
Инвайронменталистлар таҳлил қиладиган муаммолар:
Био хилма-хилликни камайиши
Радиоактив чиқиндиларни утилизация қилиш
Кислотали ёмғирлар

“Бойлик шоҳи” назарияси
“Бойлик шоҳи” назарияси тарафдорлари ёндашувига биноан жаҳонда етарлича ресурслар ва технологик ривожланиш бўйича катта салоҳият мавжуд.
Ушбу назарияга мувофиқ инсон чекланмаган иқтисодий ўсиш ва фаровонликка эришиши мумкин. Инсон тафаккури табиатда юзага келадиган ҳар қандай муаммони ҳал этишга қодир.
Иқтисодий ва технологик ўсиш ҳамда бозор кучлари табиатни тугатиш эмас, балки сақлаб қолиш омиллари ҳисобланади.

Иқтисодий ўсиш ва атроф-муҳитни ифлосланиши ўртасидаги боғлиқлик
Қишлоқ хўжалиги устунлик қиладиган иқтисодиётда иқтисодий ўсиш ва атроф-муҳитини ифлослантириш паст даражада
Саноат тармоқларини ривожлантириш даврида иқтисодий ўсиш ва атроф-муҳитни ифлослантириш даражаси юқори бўлади
“Постиндустриал” босқичга иқтисодий ўсишнинг юқори суръатлари ва атроф-муҳитни ифлослантиришнинг паст даражаси тўғри келади
Атроф-муҳитни ифлослантиришни назоратга олиш механизмини жорий этиш

Ишлаб чиқариш жараёнида табиий ва ишлаб чиқарилган капиталларни ўзаро алмаштириш имконияти

Ташқи таъсир оқибатида вужудга келадиган йўқотиш
Жамиятнинг маржинал фойдаси (МSВ) билан хусусий маржинал фойда (МPB) бир-биридан фарқланганлиги учун бозор “I” нуқтада мувозанатга эришади. Ушбу нуқтада атроф-муҳитни ифлослантириш паст даражада чекланади. Давлат аралашуви орқали мувозанатни “Е” нуқтага кўчириш керак. Бу нуқтада жамият маржинал фойдаси маржинал харажатларга тенг бўлади ва атроф-муҳитни ифлослантириш сезиларли даражада чекланади.

Атроф-муҳитни ифлослашга ҳуқуқни сотилиши

“Яшил иқтисодиёт” концепциясининг мақсади барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаш ва инвестициялар фаоллигини ошириш билан бир вақтда атроф муҳит муҳофазаси ва ижтимоий интеграция сифатини яхшилаш ҳисобланади
Аҳоли эҳтиёжларини тўла қондириш, келажак авлод эҳтиёжларини қондириш имкониятларини эса хавф остига қўймасликка асосланган ривожланиш
Барқарор иқтисодий ривожланиш

Ресурслар таснифи

Ўзлаштириладиган
истеъмолчиларга ёки ишлаб чиқарувчиларга ўзининг иқтисодий қийматини тўлиқ берадиган ресурслар
Ресурслар таснифи
Ўзлаштирилмайдиган
истеъмолчиларга ёки ишлаб чиқарувчиларга иқтисодий қийматини тўлиқ ўтказмайдиган ресурслар. Бундай ресурслар алоҳида шахс учун текин, аммо жамият учун жудда қиммат туради

1950-1960 йй.
Иқтисодиётнинг атроф-муҳит ва инсонга салбий таъсирини англаб етиш
Инсон учун қулай атроф-муҳит ва табиий ресурсларни сақлаб қолиш мақсадида рационал иқтисодиётни шакллантириш
Иқтисодий ўсишнинг экологик жиҳатдан мослашишини иқтисодиёт нуқтаи назаридан мақсадга мувофиқлиги
“Эркин бозор”нинг биосфера ресурсларини сақлаб қолиш ва ижтимоий адолат манфаатларини ҳимоя қилиш, узоқ муддатли даврда иқтисодий барқарорликни таъминлашда ўз-ўзини тартибга солишга қодир эмаслиги.
“Яшил иқтисодиёт” концепциясининг ривожланиш босқичлари
1960-1970 йй.
1980-1990 йй.
2000-2010 йй.

Илмий тадқиқотларда “яшил иқтисодиёт” тушунчасига берилган таърифлар
БМТнинг Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш дастури (UNEP) томонидан
“Яшил иқтисодиёт” – бу “одамлар фаровонлиги ва ижтимоий тенглигининг яхшиланиши, экологик рисклар ва экологик тақчилликни сезиларли даражада камайтириш”га олиб келувчи иқтисодиётдир

Тор (конкрет) маънода “яшил иқтисодиёт”ни анъанавий иқтисодиёт билан ёнма-ён ривожланаётган муайян тармоқлар йиғиндиси
Кенг маънода эса “яшил иқтисодиёт” учун муҳим динамик жиҳат, иқтисодий тизимда экологияга йўналтирилган ўзгаришлар устуворлик қилади.
“Яшил иқтисодиёт” тушунчасининг моҳияти
“Яшил иқтисодиёт” концепциясини барқарор ривожланишнинг узоқ муддатли мақсадига эришиш асоси сифатида қабул қилиш мумкин.
Бу ўз навбатида “яшил иқтисодиёт” концепциясини амалиётга жорий этишда самарали қарорлар қабул қилиш ва зарур чора-тадбирларни амалга оширишни талаб этади.

Жаҳон табиий ресурсларидан оқилона ва самарали фойдаланиш келгуси авлод учун 2050 йилга қадар ҳар йили 2 трлн. доллар иқтисодий фойда олиш имконини яратади
Ҳозирги ишлаб чиқариш усуллари ва истеъмол даражаси сақланиб қолгани ҳолда 2050 йилда 2000 йилга нисбатан дунё флора ва фаунаси 61%дан 72%га қадар йўқотилиши, табиий ҳудудлар майдонининг 7,5 млн. кв км.и қайта тикланмайдиган даражада йўқ қилиниши мумкин
Ер ресурсларининг фойдаланиш, кейинчалик қайта тиклаш мумкин бўлган йиллик миқдори бор-йўғи 7 ой 13 кунда ишлатиб бўлинган
АКТ ёрдамида 2030 йилга қадар атмосферага СО2 чиқариш ҳажмини 15%га (7,8 млрд. тонна СО2 эквиваленти) қисқартириш, 1015,8 млрд. доллар тежаш мумкин бўлади
“Яшил иқтисодиёт” афзалликлари ва “яшил иқтисодиёт”га ўтиш зарурияти

Иқтисодий адабиётда “яшил” иқтисодиётни ривожлантиришнинг қуйидаги йўналишлари ажратилади:
1. Тикланадиган энергия манбаларини ўзлаштириш.
2. Чиқиндиларни бошқариш тизимини такомиллаштириш.
3. Сув ресурсларини бошқариш тизимларини такомиллаштириш.
4. “Соф”, “барқарор” ёки “яшил транспорт”ни ривожлантириш.
5. Қишлоқ хўжалигида органик деҳқончиликни ривожлантириш.
6. Уй-жой коммунал хўжалигида энергия самарадорлигини ошириш.
7. Экотизимларни сақлаб қолиш ва бошқарув самарадорлигини ошириш.
8. “Яшил технологиялар”ни яратиш ва сотиш бозорларини ривожлантириш.

Атмосферага иссиқхона газларини чиқариш миқдорининг 60%и энергетика секторига тўғри келади
1. Тикланадиган энергия манбаларини ўзлаштириш
Ер шарида 1,2 млрд. киши
электрэнергиядан фойдаланиш имкониятидан маҳрум
Уй ҳавосининг бузилиши ҳар йили 4 миллиондан ортиқ кишининг ўлимига сабаб бўлмоқда
2,8 млрд. киши овқат тайёрлаш ва яшаш жойини иситиш учун дарахт, кўмир ва ҳайвонлар аҳлатидан фойдаланишади
“Яшил” энергетика соҳасига сарфланаётган йиллик инвестициялар 2030 йилга қадар ҳозирги 400 млрд. доллардан 1,25 трлн. долларга қадар ошириш зарур

2. Чиқиндиларни бошқариш тизимини такомиллаштириш
Буюк Британияда 2005-2010 йилларда махсус дастурлар доирасида 7 млн. тонна чиқинди қайта ишланган ва улардан иккиламчи марта фойдаланилган.
атмосферага иссиқхона газларини чиқариш ҳажмини 6 млн. тоннага қисқартириш
10 млн. тонна бирламчи материаллар ва 10 млн. литр сувни тежаш
8 700 нафар ишчи ўринлари яратиш
Ривожланган мамлакатларда ҳар куни аҳоли жон бошига 1 кг.дан 3 кг.гача қаттиқ маиший чиқиндилар ишлаб чиқилмоқда. АҚШда ушбу кўрсаткич ҳар 10 йилда 10%га ортиб бормоқда. Россияда эса чиқиндилар тўпланадиган майдонлар 2 минг кв. км.дан ортиқ майдонни ташкил этади

Ер шарида ҳар олтинчи киши ичимлик суви етишмаслигидан азият чекмоқда
3. Сув ресурсларини бошқариш тизимларини такомиллаштириш
3,6 млрд. киши
(ер шари аҳолисининг деярли ярми) йилига бир ойдан кам бўлмаган муддатда сув танқислиги кузатиладиган ҳудудларда яшайди
Ушбу кўрсаткич 2050 йилга қадар 4,8 млрд. кишидан 5,7 млрд. кишигача ортиши мумкин

Тошкент шаҳри
иссиқхона газларининг 90%и автотранспорт ҳиссасига, заҳарли моддалар миқдори йилига 395 тонна
Халқаро транспорт форуми (UNEP, “Халқаро автомобиль федерацияси” ва ИҲТТ)
2050 йилга қадар жаҳон автопарки самарадорлигини 50%га ошириш
Жаҳон энергияси истеъмоли ва иссиқхона газларининг 20-25%и тўғри транспорт ҳиссасига тўғри келади
4. “Соф”, “барқарор” ёки “яшил транспорт”ни ривожлантириш
Ўзбекистон бўйича 2 млн. 449 минг тонна. Автотранспорт улуши 60%га тенг. Ушбу кўрсаткич жаҳонда белгиланган андозадан 3 марта юқори
20-25%
90%
50%
60%

5. Қишлоқ хўжалигида органик деҳқончиликни ривожлантириш
Органик қишлоқ хўжалиги дунёнинг 186 мамлакатида ривожлантирилмоқда.
2019 йилда жаҳон бўйича 70 млн. гектардан ортиқ майдон органик қишлоқ хўжалиги асосида фойдаланилмоқда ва бу кўрсаткич жаҳон қишлоқ хўжалик ерларининг тахминан 1,4%ини ташкил этади

6. Уй-жой коммунал хўжалигида энергия самарадорлигини ошириш

Ер шари қуруқлик қисмининг 30,7%иўрмонлар билан қопланган
7. Экотизимларни сақлаб қолиш ва бошқарув самарадорлигини ошириш
Инсоният ҳар йили13 млн. гектар ўрмонзорларни йўқотмоқда
Ерларнинг мунтазам равишда деградациялашуви 3,6 млрд. гектар ер майдонининг чўллашувига олиб келди
Дунёда маълум 8 300 турдаги ҳайвонларнинг 8,0% йўқ бўлиб кетган бўлса, 22,0%и йўқолиб кетиш арафасида
80 минг турдаги дарахтларнинг бор-йўғи 1,0%га яқинипотенциал фойдаланиш нуқтаи назаридан ўрганилган

Жаҳон экологик тоза технологиялар бозори ҳажми 2028 йилга қадар 41,6 млрд. долларга тенглашиш башорат қилинмоқда
Ушбу бозор ҳажми ҳар йили ўртача 30%га ва жаҳон ялпи ички маҳсулотига қўшаётган ҳиссаси 6-7%га қадар ортмоқда
Жаҳонда экологик тоза технологияларни қўллаш натижасида кутилаётган даромад ҳажми 2030 йилга қадар 9,4 трлн. еврога етиши кутилмоқда
8. “Яшил технологиялар”ни яратиш ва сотиш бозорларини ривожлантириш
Fortune Business Insights
Roland Berger

Ўзбекистонда “яшил иқтисодиёт”га ўтиш зарурияти

Ўзбекистон иқтисодиётининг энергия самарадорлик кўрсаткичлари

Ўзбекистонда тикланадиган энергия манбалари
Ўзбекистондаги қулай иқлим ва географик шароит қуёш энергиясидан саноат даражасида фойдаланиш имконини бериши мумкин. Шамол энергиясининг умумий салоҳияти 2,2 млн. т.н.э. га тенг бўлиб, унинг 19%ини техник жиҳатдан ўзлаштириш имконияти мавжуд. Мамлакатимизда геотермал энергиянинг умумий салоҳияти қуёш энергиясидан юқори ва 67 млрд. т.н.э. миқдорига тенг.
Умумий салоҳияти - 118,0 млрд. т.н.э.
Техник салоҳияти - 179,3 млн. т.н.э.
Қуёш энергиясининг умумий салоҳияти 51 млрд. т.н.э., техник салоҳияти 177 млн. т.н.э. га тенг
Қуёш энергиясининг техник салоҳияти мамлакатда истеъмол қилинаётган бирламчи энергия истеъмолидан тўрт баравар юқори.

Назорат саволлари
Ўзбекистонда “яшил иқтисодиёт”га ўтиш заруриятини асосланг.
“Яшил иқтисодиёт”га ўтиш учун қандай шарт-шароитлар мавжуд бўлиши зарур?
“Яшил иқтисодиёт”га ўтиш миллий иқтисодиётда таркибий ва технологик ўзгаришларга олиб келадими?
Барқарор ривожланиш ва “яшил иқтисодиёт” тушунчалари ўртасида боғлиқлик мавжудми?

Тикланадиган ва тикланмайдиган ресурслар ўртасида қандай фарқли жиҳатлар мавжуд? Ҳар бир ресурс тури бўйича мисоллар келтиринг.
Қуйидаги ҳолатларнинг ҳар бирини жамоавий тарзда ҳал этиш зарурияти мавжудми? Агар зарурият мавжуд бўлса, уларни махсус давлат дастурлари (солиқлар жорий этиш ва меъёрлар ўрнатиш) ёки хусусий (музокаралар ва масъулият) ташаббуслар ёрдамида ҳал этган маъқулми?
а) ҳавони ис гази билан ифлослантираётган пўлат қуйиш заводи;
б) ресторанларда чекиш;
в) ўз хоналарида чекаётган талабалар (хона бир кишига мўлжалланган);
г) маст ҳолатда автомобиль бошқариш (натижада ҳар йили ўн минглаб одамлар ҳалок бўлади);
д) 18 ёшга тўлмаган шахслар томонидан маст ҳолатда автомобиль бошқариш.
3. Ўзбекистонда “яшил иқтисодиёт”га ўтиш заруриятини асосланг.
Амалий машғулот саволлари