Бластулалардың бөлшектенуі мен қалыптасуы

Бөлшектену (лат. flssio — бөлшектену) — ұрықтанған біржасушалы организмнің (зиготаның) митоз арқылы бөлініп, көпжасушалы ұрыққа (бластулага) айналуының эмбриондық кезеңі. Бөлшектену кезінде пайда болған жасушаларды бластомерлер деп атайды. Бөлшектенудің белгілі кезеңіне дейін бластомерлер саны көбейгенмен, зиготаның мөлшері өзгермейді. Бластомерлер бөлінген сайын, олардың саны көбейіп, мөлшері кішірейе береді

Бөлшектенудегі клетка бөлінуінің екі белгісі бар:
1) бөлінген клеткалар өспейді; 2) кəдімгі митоздағыдай ДНК‐ның саны əрбір бөлінуден кейін екі есе көбейіп тұрады. Бөлшектену бластулалардың құралуымен аяқталады. Бластула көпклеткалы бірқабатты ұрық. Бастулаларды құрайтын клеткалар бластомерлер деп аталады. Бөлшектену кезінде ядролардың саны тез көбейеді де, цитоплазманың көлемі өзгермейді. Мұның өзі ұрықтық клеткаларының ядролық‐цитоплазмалық қатынасын соматикалық клеткаларына жақындатады

. Гертвиг‐Сакстың ережелері: Клетканың ядросы цитоплазманың сарыуыздан бос бөлігінің дəл ортасында орналасады. Бөліну ұршығы цитоплазманың сарыуыздан бос бөлігінде ұзына бойы орналасады. Бөлшектену сызығымен бластомерлер бірінен‐бірі ажырайды. Бірақ, олар бірге қалады. Сызықтар бағытына қарай меридианалдық, экваториалдық, латитудиналдық жəне тангенциалдық болып бөлінеді.

Меридионалдық ‐ анималдық полюстан басталып вегетативтік полюсқа қарай жүреді.
Экваториалдық ‐ экватормен, латидудиналдық экваторға параллельдік бағытпен өтеді,
тангенциалдық сызық зиготаның сыртқы бетіне параллельдік бағытпен жүред

Бөлшектенудің екі түрі болады:
1) толық бөлшектену (голобластикалық); Толық бөлшектену біркелкі ж.е біркелкі емес бөлшектену болып бөлінеді.
2) жартылай бөлшектену (меробластикалық). Жартылай бөлшектену: диск тəрізді бөлшектену ж.е зиготаның беткі бөлшектенуі болып бөлінеді

Бөлшектенудің толық біркелкі бөлінуінен целобластула пайда болады. Ол дөңгелек (тікентерілілер, ланцетник) немесе созылған (кейбір ішекқуыстылар) пішінді үлкен бластоцелі бар бірқабатты бластула.
Толық біркелкі емес бөлінуден амфибластула пайда болады. Майда (анималдық) жəне ірі (вегетативтік) бластомерлерден құралған, бірақ бластодермасы көпқабатты бластула түрі. Губкаларда, сирекқылтанды құрттар мен амфибияларда кездеседі.
Жартылай бөлінуден – дискобластула пайда болады. Бөлшектенбеген сарыуызда жатқан бірнеше клетка қабаттарынан тұратын диск тəрізді бластула. Сүйекті балықтар, рептилиялар мен құстар телолециталдық, полилециталдық жұмыртқаларының дискоидалдық бөлшектенуі нəтижесінде пайда болады.

Бластоциста (blastocystis; грек, blastos — өскін және kystis — көпіршік) — адам мен сүтқоректі жануарлардың бөлшектену процесі нәтижесінде пайда болған, пішіні көпіршікке ұқсас

Амфибластула (гр. amphi — екі түрлі, қостүрлі; гр. bios — тіршілік; гр. blastos — ескін) — біржасушалы ұрық — зиготаның бөлшектенуі нәтижесінде түзілетін, пішіні шар тәрізді, ішкі қуысы сұйыққа толған қосмекендіжануарлар эмбриогенезінің алғашқы даму сатысындағыұрығы. Амфибластуланың жоғарғы анимальды полюсі майда бластомерлерден (микромерлерден), ал төменгі вегетативті полюсі —цитоплазмасы сарыуызға бай ірі бластомерлерден (макромерлерден) тұрады. Амфибластуланың қуысы (бластоцель) анимальды полюске қарай ығыса орналасады. Ал оның қабырғасы (бластодерма) бірнеше қабат бластомерлерден тұрады.

Целобластула (celoblastula, грек, celoma — қуыс, blastos — бастама) — ланцентникзиготасының бөлшектенуі нәтижесінде түзілген пішіні шартәрізді, іші қуыс ұрық. Целобластуланың бірқабатжасушалардан (бластомарлар) құралған қабырғасын — бластодерма, ал қуысын —бластоцель деп атайды.Бластодерманың төбесін майда, түбін ірі бластомерлер, ал екі бүйірін — орташа бластомерлер құрайды

Стерробластула қалыңдығы біркелкі, қалың қабырғалы жəне өте кішкентай ортада орналасқан бластоцельді бластула (моллюскілер, құрттар, плаценталы сүтқоректілер).

Гаструляция — гаструлану, ұрықтың іштегі дамуы барысында бластула жасушаларының одан әрі көбеюімен, өсуімен, жетіліп бағытты орын ауыстыруымен және сапалы айырмашылықтар мен өзгерістердің жүруімен сипатталатын күрделібиохимиялық және морфогенетикалық процесс.